Büyük Hadron Çarpıştırıcısı: Revizyonlar arasındaki fark

Koordinatlar: 46°14′K 06°03′D / 46.233°K 6.050°D / 46.233; 6.050
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Değişiklik özeti yok
Değişiklik özeti yok
4. satır: 4. satır:
'''Büyük [[Hadron]] Çarpıştırıcısı''' ('''LHC''' [[İngilizce]] "'''Large Hadron Collider'''" kelimelerinin başharflerinden oluşan kısaltma.) [[CERN]]'de [[2008]] yılında devreye girip yüksek enerjili [[parçacık fiziği]] deneyleri yapılmasına imkân verecek bir projedir. [[İsviçre]] - [[Fransa]] sınırında, daha önce kullanılmış olan ve yerin 100m altında, çevresi 27&nbsp;km uzunluğunda olan [[LEP]] tünelinde kurulmuştur. Sözü geçen tünel, İsviçre-Fransa sınırının altında, her iki ülkenin de topraklarındadır. Tünelin çapı 3,8 metredir.<ref>{{Web kaynağı | year = 2008 | title = The Z factory | url = http://public.web.cern.ch/PUBLIC/en/Research/LEP-en.html | publisher = [[CERN]] | accessdate = 2009-04-17 {{en}} | arşivurl = http://web.archive.org/web/20130210070250/http://public.web.cern.ch:80/public/en/research/LEP-en.html | arşivtarihi = 10 Şubat 2013}}</ref> Dairesel bir parçacık [[Parçacık hızlandırıcı|hızlandırıcısı]] - [[çarpıştırıcısı]] olan LHC, öncelikli olarak [[proton]]ları ilave olarak da [[kurşun]] (Pb) [[iyon]]larını [[ışık hızı]]'na çok yakın bir hıza ulaştıracak sonra da deneylerin merkezlerinde çarpıştıracaktır. LHC, [[SPS]] den alacağı 450 GeV enerjilik protonları 7000 [[GeV]] (yahut 7 [[TeV]] ) enerjiye çıkaracaktır. İki [[proton]] demetinin birbirlerine çok yakın ama aksi yönde dönmelerini sağlamak için [[süperiletken]] elektromıknatıslar kullanılır. Süperiletkenlik sağlamak için mıknatıslar -271 dereceye kadar soğutmaktadır ki bu mutlak sıfırın sadece 2 derece üzerindedir. İki proton demeti 4 deney noktasında birbirleriyle yaklaşık 40&nbsp;MHz'te çarpıştırılacaktır. Çarpışmalardaki toplam enerji 14 [[TeV]] olacaktır.
'''Büyük [[Hadron]] Çarpıştırıcısı''' ('''LHC''' [[İngilizce]] "'''Large Hadron Collider'''" kelimelerinin başharflerinden oluşan kısaltma.) [[CERN]]'de [[2008]] yılında devreye girip yüksek enerjili [[parçacık fiziği]] deneyleri yapılmasına imkân verecek bir projedir. [[İsviçre]] - [[Fransa]] sınırında, daha önce kullanılmış olan ve yerin 100m altında, çevresi 27&nbsp;km uzunluğunda olan [[LEP]] tünelinde kurulmuştur. Sözü geçen tünel, İsviçre-Fransa sınırının altında, her iki ülkenin de topraklarındadır. Tünelin çapı 3,8 metredir.<ref>{{Web kaynağı | year = 2008 | title = The Z factory | url = http://public.web.cern.ch/PUBLIC/en/Research/LEP-en.html | publisher = [[CERN]] | accessdate = 2009-04-17 {{en}} | arşivurl = http://web.archive.org/web/20130210070250/http://public.web.cern.ch:80/public/en/research/LEP-en.html | arşivtarihi = 10 Şubat 2013}}</ref> Dairesel bir parçacık [[Parçacık hızlandırıcı|hızlandırıcısı]] - [[çarpıştırıcısı]] olan LHC, öncelikli olarak [[proton]]ları ilave olarak da [[kurşun]] (Pb) [[iyon]]larını [[ışık hızı]]'na çok yakın bir hıza ulaştıracak sonra da deneylerin merkezlerinde çarpıştıracaktır. LHC, [[SPS]] den alacağı 450 GeV enerjilik protonları 7000 [[GeV]] (yahut 7 [[TeV]] ) enerjiye çıkaracaktır. İki [[proton]] demetinin birbirlerine çok yakın ama aksi yönde dönmelerini sağlamak için [[süperiletken]] elektromıknatıslar kullanılır. Süperiletkenlik sağlamak için mıknatıslar -271 dereceye kadar soğutmaktadır ki bu mutlak sıfırın sadece 2 derece üzerindedir. İki proton demeti 4 deney noktasında birbirleriyle yaklaşık 40&nbsp;MHz'te çarpıştırılacaktır. Çarpışmalardaki toplam enerji 14 [[TeV]] olacaktır.


Çarpışmalarda üretilmesi beklenen mikro [[kara delikler]] ve gizemli cisimlerin dünyayı yok edeceği ve [[solucan delikleri]] ile [[zamanda yolculuk|zamanda yolculuğun]] mümkün olabileceği söylentilerine{{kim}} rağmen CERN bilim insanları böyle bir durumun olamayacağını{{kaynaksız}} belirtmişlerdir. [[Standart Model]]e göre LHC'de kara delik oluşması için gereken şartlar bulunmamaktadır. Bazı genişletilmiş Standart Modellerde bilinen 3 uzay +1 zaman'dan fazla boyutlar olduğu önerilir ve bu boyutlardan dolayı LHC'de [[mikro kara deliklerin]] oluşması beklenir. Ama [[Hawking radyasyonu]]na göre bu mikro kara delikler çok hızlı ışınım yayarak kısa süre içerisinde kendi kendilerine yok olacaklardır, yani tamamen zararsızdır.{{kaynaksız}} Bilim adamlarının bu açıklamasına rağmen ünlü astrofizikçi Michael Gamabunta bu karadeliklerin büyüyerek dünyayı yok edeceğini soylemiştir.{{kaynaksız}}
Çarpışmalarda üretilmesi beklenen mikro [[kara delikler]] ve gizemli cisimlerin dünyayı yok edeceği ve [[solucan delikleri]] ile [[zamanda yolculuk|zamanda yolculuğun]] mümkün olabileceği söylentilerine{{kim}} rağmen CERN bilim insanları böyle bir durumun olamayacağını{{kaynak belirt}} belirtmişlerdir. [[Standart Model]]e göre LHC'de kara delik oluşması için gereken şartlar bulunmamaktadır. Bazı genişletilmiş Standart Modellerde bilinen 3 uzay +1 zaman'dan fazla boyutlar olduğu önerilir ve bu boyutlardan dolayı LHC'de [[mikro kara deliklerin]] oluşması beklenir. Ama [[Hawking radyasyonu]]na göre bu mikro kara delikler çok hızlı ışınım yayarak kısa süre içerisinde kendi kendilerine yok olacaklardır, yani tamamen zararsızdır.{{kaynaksız}} Bilim adamlarının bu açıklamasına rağmen ünlü astrofizikçi Michael Gamabunta bu karadeliklerin büyüyerek dünyayı yok edeceğini soylemiştir.{{kaynak belirt}}


Sistem iki yıllık modernizasyonun ardından, iki katına çıkartılmış enerji seviyesiyle, 5 Nisan 2015 tarihinde yeniden çalıştırıldı.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2015/04/150405_cern_hadron_carpistiricisi | başlık = Yüzyılın deneyi iki yılın ardından devam ediyor | tarih = 6 Nisan 2015 | yayıncı = BBC Türkçe | erişimtarihi = 6 Nisan 2015 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150410233711/http://www.bbc.co.uk:80/turkce/haberler/2015/04/150405_cern_hadron_carpistiricisi | arşivtarihi = 10 Nisan 2015}}</ref><ref name=":0">[https://gaiadergi.com/buyuk-hadron-carpistiricisinda-yeni-donem/]</ref> Bilim insanları 20 Mayıs 2015'te protonları 13 TeV’ta çarpıştırarak ilk rekorunu kırdı. Daha önce 2012 yılında en yüksek 8 TeV’de çarpışma başarılmıştı.<ref name=":0" />
Sistem iki yıllık modernizasyonun ardından, iki katına çıkartılmış enerji seviyesiyle, 5 Nisan 2015 tarihinde yeniden çalıştırıldı.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2015/04/150405_cern_hadron_carpistiricisi | başlık = Yüzyılın deneyi iki yılın ardından devam ediyor | tarih = 6 Nisan 2015 | yayıncı = BBC Türkçe | erişimtarihi = 6 Nisan 2015 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150410233711/http://www.bbc.co.uk:80/turkce/haberler/2015/04/150405_cern_hadron_carpistiricisi | arşivtarihi = 10 Nisan 2015}}</ref><ref name=":0">[https://gaiadergi.com/buyuk-hadron-carpistiricisinda-yeni-donem/]</ref> Bilim insanları 20 Mayıs 2015'te protonları 13 TeV’ta çarpıştırarak ilk rekorunu kırdı. Daha önce 2012 yılında en yüksek 8 TeV’de çarpışma başarılmıştı.<ref name=":0" />

Sayfanın 17.28, 24 Mayıs 2016 tarihindeki hâli

Büyük Hadron Çarpıştırıcısı'nın bir bölümü.

Büyük Hadron Çarpıştırıcısı (LHC İngilizce "Large Hadron Collider" kelimelerinin başharflerinden oluşan kısaltma.) CERN'de 2008 yılında devreye girip yüksek enerjili parçacık fiziği deneyleri yapılmasına imkân verecek bir projedir. İsviçre - Fransa sınırında, daha önce kullanılmış olan ve yerin 100m altında, çevresi 27 km uzunluğunda olan LEP tünelinde kurulmuştur. Sözü geçen tünel, İsviçre-Fransa sınırının altında, her iki ülkenin de topraklarındadır. Tünelin çapı 3,8 metredir.[1] Dairesel bir parçacık hızlandırıcısı - çarpıştırıcısı olan LHC, öncelikli olarak protonları ilave olarak da kurşun (Pb) iyonlarını ışık hızı'na çok yakın bir hıza ulaştıracak sonra da deneylerin merkezlerinde çarpıştıracaktır. LHC, SPS den alacağı 450 GeV enerjilik protonları 7000 GeV (yahut 7 TeV ) enerjiye çıkaracaktır. İki proton demetinin birbirlerine çok yakın ama aksi yönde dönmelerini sağlamak için süperiletken elektromıknatıslar kullanılır. Süperiletkenlik sağlamak için mıknatıslar -271 dereceye kadar soğutmaktadır ki bu mutlak sıfırın sadece 2 derece üzerindedir. İki proton demeti 4 deney noktasında birbirleriyle yaklaşık 40 MHz'te çarpıştırılacaktır. Çarpışmalardaki toplam enerji 14 TeV olacaktır.

Çarpışmalarda üretilmesi beklenen mikro kara delikler ve gizemli cisimlerin dünyayı yok edeceği ve solucan delikleri ile zamanda yolculuğun mümkün olabileceği söylentilerine[kim?] rağmen CERN bilim insanları böyle bir durumun olamayacağını[kaynak belirtilmeli] belirtmişlerdir. Standart Modele göre LHC'de kara delik oluşması için gereken şartlar bulunmamaktadır. Bazı genişletilmiş Standart Modellerde bilinen 3 uzay +1 zaman'dan fazla boyutlar olduğu önerilir ve bu boyutlardan dolayı LHC'de mikro kara deliklerin oluşması beklenir. Ama Hawking radyasyonuna göre bu mikro kara delikler çok hızlı ışınım yayarak kısa süre içerisinde kendi kendilerine yok olacaklardır, yani tamamen zararsızdır.

Bilim adamlarının bu açıklamasına rağmen ünlü astrofizikçi Michael Gamabunta bu karadeliklerin büyüyerek dünyayı yok edeceğini soylemiştir.[kaynak belirtilmeli]

Sistem iki yıllık modernizasyonun ardından, iki katına çıkartılmış enerji seviyesiyle, 5 Nisan 2015 tarihinde yeniden çalıştırıldı.[2][3] Bilim insanları 20 Mayıs 2015'te protonları 13 TeV’ta çarpıştırarak ilk rekorunu kırdı. Daha önce 2012 yılında en yüksek 8 TeV’de çarpışma başarılmıştı.[3]

Son olarak 2016 yılında bu projenin 300TB boyutunda verisi, halka açık hale getirilmiştir.[4]

Galeri

  • Smilatör kullanılarak, LHC deneyinde higgs bozonu tespit edilmesi.
    Smilatör kullanılarak, LHC deneyinde higgs bozonu tespit edilmesi.
  • Deneyler ve önhızlandırıcılar.
    Deneyler ve önhızlandırıcılar.
  • Deneyler ve önhızlandırıcılar, oktan ile numaralandırılmış şekilde.
    Deneyler ve önhızlandırıcılar, oktan ile numaralandırılmış şekilde.
  • LHC tünelinin içten görünümü.
    LHC tünelinin içten görünümü.
  • LEP'te (Üstte) ve LHC'de (altta) kullanılan 12500 amperlik normal ve süperiletken kablolar.
    LEP'te (Üstte) ve LHC'de (altta) kullanılan 12500 amperlik normal ve süperiletken kablolar.

LHC'deki deneyler

  1. Alice deneyi
  2. ATLAS deneyi
  3. CMS deneyi
  4. LHCb deneyi
  5. TOTEM deneyi

Kaynakça

  1. ^ "The Z factory". CERN. 2008. 10 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2009-04-17 (İngilizce).  Tarih değerini gözden geçirin: |accessdate= (yardım)
  2. ^ "Yüzyılın deneyi iki yılın ardından devam ediyor". BBC Türkçe. 6 Nisan 2015. 10 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2015. 
  3. ^ a b [1]
  4. ^ "CMS releases new batch of LHC open data". CERN. 25 Nisan 2016. 26 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2016. 

Dış bağlantılar

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Büyük_Hadron_Çarpıştırıcısı&oldid=17121749" sayfasından alınmıştır