Anayasa

Bu maddede belli bir devletin bakış açısının ağırlıkta olduğu bir tür sistemik yanlılık sorununun bulunduğu düşünülmektedir. Maddenin evrenselleştirilmesi ve uygun hâle getirilmesi için lütfen tartışmaya katılınız. Şablonu maddeden çıkarmadan önce şablonun yardım sayfasını lütfen inceleyiniz.

Anayasa, ülke üzerindeki egemenlik haklarının kullanım yetkisinin, içeriğinde belirtildiği şekliyle devlete verildiğini belirleyen toplumsal sözleşmelerdir. Hans Kelsen'in Normlar Hiyerarşisi'ne göre diğer bütün hukuki kurallardan ve yapılardan üstündür ve hiç bir kanun ve yapı anayasaya aykırı olamaz.

Anayasa, bir devletin yönetim biçimini belirtir. Toplumların ülke üzerindeki egemenlik haklarının, bireylerin temel haklarının hangi koşullar altında devlet tarafından kullanılabileceğini belirleyen temel kanunlardır. Devletin temel kurumlarının nasıl işleyeceğini belirler. Genel olarak genel hükümler, temel hak ve özgürlükler bireylerin topluma karşı görev ve sorumlulukları ile yasama, yürütme, yargı gibi anayasal devlet organlarını tanımlayan bölümlere sahiptir.

Kurucu İktidar - Kurulan İktidar Ayrımı

Anayasayı kuran bir iktidar (aslî kurucu iktidar) vardır. Anayasa hukukunda kurucu iktidar, anayasa yapma ve değiştirme iktidarıdır. Aslî kurucu iktidarın yaptığı anayasa ile oluşumu ve çalışma usûlü aslî kurucu iktidar tarafından belirlenerek kurulan iktidar (talî kurucu iktidar) ise mevcut bir anayasada değişiklik yapma iktidarıdır. Tali kurucu iktidar, anayasa tarafından kurulmuş bir iktidar olarak halk değil seçmenler tarafından ortaya çıkartıldıkları için anayasayı ilga edip, yerine yeni bir anayasa yapamaz. Aslî kurucu iktidarın sürekli oluşturulduğu yerlerde, anayasayı anayasanın öngördüğü usûller dışında istediği gibi değiştirilmesi, kronik devrim durumuna, anayasal düzende anarşiye yol açar.

Kurucu İktidar

Ayrıca bakınız: Kurucu meclis

Kurucu iktidar, hukuk-dışı bir iktidar, başka bir deyişle, “hukuk boşluğu” ortamından doğan bir iktidardır. Hukuk boşluğu ise ya baştan itibaren vardır; ya da sonradan yaratılmıştır.

Baştan itibaren mevcut hukuk boşluğu olan ortamda aslî kurucu iktidarın yeni yaptığı anayasadan önce gelen bir anayasa yoktur. Bu durumda yeni bir anayasa yapmak için eski bir anayasayı yıkılmamış, mevcut olan hukuk boşluğundan yararlanılmıştır. Bu şekilde aslî kurucu iktidarın yaptığı anayasa devletin ilk anayasası olur. Bu tür hukuk boşlukları, sömürgelerin bağımsızlığa kavuşması, bağımsız devletlerin birleşmesi, bir devletin birden çok bağımsız devlete ayrılması gibi yeni bir devletin kurulması durumlarında ortaya çıkmaktadır.

Sonradan yaratılmış hukuk boşluğu, mevcut anayasanın ortadan kaldırılması ile oluşturulur. bu hukuk boşluğunda ortaya çıkan kurucu iktidar ise yeni bir anayasa yapar, yeni bir hukuk düzeni oluşturur. Bu durumlarda yapılan anayasa devletin ilk anayasası değildir, yeni bir devlet kurulmaz, mevcut devletin kuruluşu yenilenir. Bu tür hukuk boşlukları ise, devrim, hükûmet darbesi, iç savaş gibi durumlardan sonra ortaya çıkar. Bu gibi durumlardan sonra ortaya çıkan asli kurucu iktidar, mevcut siyasal rejimi yıkıp “anayasayı ilga” ederek oluşturduğu hukuk boşluğunda iktidarı bağlayacak bir hukuk kuralı olmadan yeni bir anayasa yaparak doldurur. Bu hallerde genelde siyasal rejim değişir.

Kurulan İktidar

Tali kurucu iktidar hukukî nitelikte bir iktidardır. Tali kurucu iktidarın kim tarafından hangi usûller dâhilinde kullanılacağını tespit eden hukuk kuralları yani aslî kurucu iktidarın yaptığı anayasa tarafından konulmuştur. Tali kurucu iktidar sınırlı bir iktidardır. Tali kurucu iktidarın anayasayı değiştirme usûlleri, anayasaların kendisi tarafından belirlenmektedir.

Türkiye'de Anayasa

Ayrıca bakınız: Türkiye Cumhuriyeti Anayasası (1982)

Türkiye'de anayasa, Kurtuluş Savaşı sürecinde Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir ilkesi ile oluşturulmuştur. Bu ilke çerçevesinde millete ait egemenlik haklarını kullanması için oluşturulan ve yetkilendirilen anayasal devlet organları ve idari yapı bulunmaktadır. Yetkilerin kuvvetler ayrılığı prensibi ile verilmesinin, kuvvetler ayrımının, devlet organları arasında üstünlük sıralaması anlamına gelmeyip, belli Devlet yetki ve görevlerinin kullanılmasından ibaret ve bununla sınırlı medeni bir iş bölümü ve işbirliği olduğu ve üstünlüğün ancak Anayasa ve kanunlarda bulunduğu anlamına geldiği belirtilir. Toplumda hiçbir kimse, hiçbir zümre, hiçbir sınıf ya da gurup, doğrudan üstün emretme gücüne sahip olamaz. Toplumda üstün emretme gücünün tek kaynağı ve tek sahibi milletin kendisidir.

Türkiye'de ilk anayasa, 1876'da yürürlüğe giren Osmanlı Devleti'nin anayasasıdır. O tarihten Osmanlı Devleti’nin sona erişine kadar anayasaya kanun-i esasi deniyordu. 1876 tarihli Kanun-i Esasi, padişahın yetkilerini kısıtlamamıştı. Yurttaşlara düşünce, toplantı ve dernek kurma özgürlüğü, bireylere dokunulmazlık hakları tanımıyordu. II. Meşrutiyet'in ilanından sonra, 1909'da bu anayasada değişiklikler yapılarak padişahın yetkileri kısıtlandı. Kişisel hak ve özgürlükler tanındı, basın üzerindeki sansür kaldırıldı. Hükümet artık padişaha değil, meclise karşı sorumluydu.

Anayasa Çeşitleri

Bazı ülkelerde yazılı, bazılarında ise yazısız genel kabul görmüş uygulamalar şeklindedir. Türkiye'nin de aralarında bulunduğu çoğu ülkede anayasa, yazılı ve bütünsel bir belgedir. Bu tip ülkeler "şekli" anlamda anayasaya sahiplerdir. Oysa İngiltere'de yazılı bir anayasa yoktur. Buna ise "teamüli anayasa" denmektedir. Bu ülkede temel kurumların işleyişi yüzlerce yıllık geleneklere, yasalara ve belgelere göre düzenlenir.

"Anayasalı devlet" ve "anayasal devlet" ayrımına gitmek gereklidir. Bu ayrımda ise şekli anlamda bir anayasası olan devlet bu belgede modern anayasanın gereklerini yerine getirmiyorsa yani devletin temel kurumlarının nasıl işleyeceği muğlak ve daha da önemlisi kişi temel hak ve özgürlükleri tam anlamıyla güvence altında değilse devlet anayasal bir devlet sayılmamakta sadece anayasa sahibi bir devlet anlamına gelen "anayasalı devlet" sıfatını almaktadır. Buna karşın ister teamüli ister şekli anayasa sahibi olsun eğer bir devlet temel hak ve özgürlükleri güvence altına almış ise bu devlet anayasal sayılmaktadır.

Son ayrım ise "çerçeve anayasa" ile "düzenleyici anayasa" ayrımıdır.

Eğer anayasa normlarında devletin temel yapılanması hakkında ayrıntılı bilgilere giriliyor ve düzenlemeler yapılıyorsa bu düzenleyici anayasadır.

Anayasa normları sadece devletin temel yapılanmasını çiziyor ve düzenlemeyi kanunlara bırakıyorsa bu ise çerçeve anayasadır.

Yazılı anayasa

Yetkili organ tarafından yapılmış ve bir anayasada yer alması gereken kuralları içeren temel belgedir. (Örn: T.C. 1982 Anayasası)

Geleneksel anayasa

Yazılı olmayan, sürekli uygulama sonucu ortaya çıkan anayasadır. (Örn: İngiltere)

Bir devletin geleneksel anayasasının olması, anayasa alanında ortaya çıkan hiç yazılı belge olmadığı anlamına gelmez.

Bir görüşe göre töreler de bu kapsama girer

Yumuşak anayasa

Maddelerinin değiştirilme usullerinin herhangi bir kanunun değiştirilme usulünden farklı olmadığı anayasalardır.

Katı (Sert) anayasa

Bu anayasalar için özel, değiştirilmesi zor yöntemler benimsenmiştir.

Bir anayasanın 'sert' olduğunu gösteren özellikler:

• Değiştirilemeyecek maddeler içermesi (Örn: T.C. 1982 Anayasası)
• Değiştirilmesi için özel (nitelikli) çoğunluk aranması (3/5, 2/3 gibi)
• Halkoylaması usulüne yer vermesi

Çerçeve anayasa

Kısa ve öz hükümlerden oluşur. Soyut mahiyettedir. Genel bir çerçeve çizer ve içinin doldurulmasını yasama organına bırakır. Bu anayasayı kabul eden ülkelerde demokrasi köklüdür. Örneğin; 1787 Amerikan Anayasası çerçeve bir anayasadır. Toplam 7 maddeden oluşur ve 27 kez değiştirilmiştir.

Kazuistik anayasa

Uzun ve ayrıntılı kurallardan oluşan, kesin hükümlerin belirlendiği anayasadır (Örn.: T.C. 1982 Anayasası)

Dış bağlantılar

• Dünya ülkelerinin anayasaları
• TC Anayasası