Yupik halkları

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Yupik sayfasından yönlendirildi)
Yupik halkları
Mors dişlerini tutan bir Sibirya Yupik kadını
Nunivak Çupiklerinden kuzgun maskeli bir erkek, 1929.
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Amerika Birleşik Devletleri1.400 (Sibirya Yupikleri)[1]
23.000 (Alaska Yupikleri)[2]
3.000 (Supikler)[3]
Rusya1.700[4] 1.750 (2002 sayımı)[5][6]
Diller
Yupikçe , Nunivak Çupikçesi ,
Sibirya Yupikçesi , Naukan Yupikçesi , Supikçe , Sirenik Yupikçesi
İngilizce , Rusça
Din
Hristiyanlık , Şamanizm

  1. ^ Michael E. Krauss (2007) 9 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Native languages of Alaska. In: The Vanishing Voices of the Pacific Rim
  2. ^ "Yupiugukut". 28 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
  3. ^ "UAF". 2 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
  4. ^ "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
  5. ^ "Asian Eskimo Language". 12 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
  6. ^ "Peter P. Schweitzer & Patty A. Gray, The Chukchis and Siberian Yupiks of the Russian Far East" (PDF). 15 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
Çukotka Özerk Okrugunda Yupik Eskimo coğrafyası
6 = Çukçi Rayonu (Чукотский район) ve Lavrentiya (Лаврентия; Eskimoca Ӄышы) kasabası. Rayonun kuzeydoğusundaki uzantı Naukan köyüdür
4 = Provideniya Rayonu (Провиденский район) ve Provideniya (Провидения ) kasabası. Bu rayonun kıyılarında Sirenik Yupikleri ile Sibirya (Çaplino) Yupikleri bulunur

Yupik halkları ya da Yupik Eskimoları, Rusya'da Çukçi Yarımadasının birbirinden ayrı iki kıyısında ve Amerika Birleşik Devletlerinde Alaska eyaletinde yaşayan Eskimoların ayrıldığı iki ana koldan biri. Diğer kol İnuit halklarıdır.

Rusya Federasyonundaki Yupikler (Sibirya Yupikleri ve Naukan ile Sirenik Yupikleri) büyük ölçüde Çukçilerin kültürünü benimsemiş, hatta birçoğu zamanla Çukçileşmişlerdir. Çukçilerin ayrıldığı iki koldan biri olan Kıyı Çukçilerinin Çukçileşmiş Yupik olduğu tahmin edilir.[1] 1.750 (2002 sayımı)[2][3]

Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska'da St. Lawrence Adasındaki Sibirya Yupikleri, Alaska'da kültürel olarak İnyupiklere en yakın halktır.[4][5]

Pasifik Yupikleri de denilen Supiklerin kültürü Aleutlarla aynıdır. Supikler, kültürel açıdan Aleutlara en çok benzeyen Eskimolardır.[6] Günümüzde Alaska'daki Eskimoların üç kültür grubundan birini Aleutlar ile Supikler oluşturur.[7] Ruslar, Aleutlar ile Supikleri bir tutup aynı adla (dönemin Rusçasıyla Алеутъ) anmışlardır.

Merkezi Alaskada yaşayan ve nüfuslarıyla en büyük Yupik grubunu oluşturan Alaska Yupikleri ya da yaygın adlarıyla Yupikler, kültürlerini en iyi korumuş olan gruptur. İngilizce bilmiyen Alaska yerlileri içinde 1993 yılında ilk sırayı % 42 lik oranla Yupikler çeker.[8]

Adlandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Literatürde Yupikleri adlandırmak için iki terim kullanılır:

  1. Bunlardan en az kullanılanı Yuk (tekil)/Yuit (çoğul) kelimesidir ve daha çok Ruslarca tercih edilir. Yupik dillerinde 'insan' anlamına gelen yuk (şivesine göre: cuk ya da suk; pl: yuit, yuut, cuut) kelimesinden köken alır.
  2. En çok kullanılan yaygın adları Yupik kelimesidir. Yupik dillerinde 'gerçek insan' anlamına gelen yupik (ya da yupiaq ve şivesine göre: cupik, sugpiaq) kelimesi, 'insan' anlamına gelen yuk kelimesi ile 'gerçek' anlamına gelen -pik ya da -piaq ekinden türetilmiştir.[9]
    3.000 (Supikler)[10][7][11] Paralel benzer adlandırma İnuit halklarında da görülür.

Yalnızca İnuit kolundan Eskimoların yaşadığı Kanada'da kendileri için "Eskimo" adını küçültücü bulup kullanılmasını yasal olarak engellerken, hem İnuit hem de Yupik kolundan Eskimoların yaşadığı Alaska'da ise kendilerine "Eskimo" denilmesinden rahatsızlık duymazlar.[12]

Eskimo halkları içindeki yeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

Alaska Yerli Dil Merkezine göre Eskimo-Aleut halklarının nüfusu ve anadillerini konuşabilen kişi sayısı:[13]

Halk Etnik nüfus Anadilini konuşabilen kişi sayısı
Supikler (Alaska) 3.500 200
Alaska Yupikleri (Alaska) 25.000 10.400
Sibirya Yupikleri (Alaska) 1.400 1.000
Sibirya Yupikleri (Rusya) 900 300

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Dil verileri ve arkeolojik kalıntılar Eskimo halklarının Bering Boğazı'nın buzlarla kaplanıp kara köprüsü olduğu zamanlarda günümüzden 10.000 yıl önce iki ayrı etnik grup (Eskimo ve Aleut) olarak Alaska'dan Kamçatka'ya kadar olan bölgede bulunduklarını göstermektedir. Eskimo ve Aleutların denizde avlanma tekniklerinin geliştirilmesinden önce bölündüklerini gösteren dil verileri arasında ok ve yay için ortak kelimelerin bulunması, bunun yanında deniz avcılığı terimlerinin Eskimo ve Aleutlarda farklı olması gösterilebilir. Eskimo ve Aleutlar deniz avcılığını birbirlerinden bağımsız olarak geliştirmişlerdir.[1]

Yupiklerin ataları muhtemelen Sibirya'nın Bering Boğazı ve Arktik Okyanusu kıyılarında büyük bir alanda yaşıyorlardı. Çukçi ile Koryak kabilelerinin kuzeye ilerlemesiyle günümüzde birbirinden kopuk adacıklar halinde kıyılara hapsolunmuştur. Kıyı Çukçilerinin (Anqallyt) büyük bir kısmı muhtemelen Çukçileşmiş Yupiklerdir.[1]

Yupik ve İnuitlerin henüz ayrılmamış tek bir Eskimo halkı olduğu dönemler, bir başka deyişle İnuitlerin henüz Yupiklerden ayrışmadığı dönem Alaska Yarımadasında görülmektedir. Kodiak Adasında, günümüzde 42[14] kişinin yaşadığı Karluk (Supikçe Kal'uq) şehrinde yapılan arkeolojik kazılar şehrin 5000 yıldır insan yerleşimine açık olduğunu göstermektedir.[15] Arkeolojik siteler yönünden gerçekten zengin olan Kodiak'ta tarihöncesine (prehistorik) ait 900 kadar site bulunur.

Sosyal yaşam[değiştir | kaynağı değiştir]

Aile[değiştir | kaynağı değiştir]

Köy odası[değiştir | kaynağı değiştir]

Köy odası (Yupikçe Qasgi ya da Qasgiq (sg) Qasgit (pl);[16][17] Çupikçe Qaygiq (sg) Qaygit (pl);[18] Nunivak Çupikçesi Kiiyar; Naukan Yupikçesi Qaygi; İnyupikçe Qargi (sg) Qargit (pl); İngilizce community house, traditional community house, communal men's house, men’s community house, men's house, ceremonial house, council house, dance house, communal gathering place): Alaska'da İnyupikler ile Yupiklerde görülen geleneksel yapı ve yapılanmadır. Yalnızca erkeklerce kullanılan, genelde yarı yarıya toprağa gömülü tek odalı geniş ve büyük evdir.

Geçmişte her klanın 200 ilâ 400 kişiyi alabilen yarısına kadar yere gömülü büyük toplumsal konutu (Ныӈлю/Nenglyu) bulunduğu için köy odası yapılanması Sibirya Yupiklerinde görülmez.[1][19] Sibirya'daki Eskimolar içinde yalnızca Naukan Yupiklerinde görülür.

Şenlik ve Törenler[değiştir | kaynağı değiştir]

Avcılık ve toplayıcılık[değiştir | kaynağı değiştir]

Bütün Eskimo halkları gibi Yupik halkları da avcı ve toplayıcıdır.

Din[değiştir | kaynağı değiştir]

Maskeli bir erkek, Nunivak, 1927
Nunivak davulu, 1927

Şamanizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Hıristiyanlık[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Dip notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ a b c d "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
  2. ^ "Asian Eskimo Language". 12 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
  3. ^ Peter P. Schweitzer & Patty A. Gray, The Chukchis and Siberian Yupiks of the Russian Far East
  4. ^ "Inupiaq and St. Lawrence Island Yupik" (İngilizce). Alaska Native Heritage Center. 14 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2010. 
  5. ^ "Our Alaska Native Cultures" (PDF) (İngilizce). 17th Annual RTC Conference. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2010. 
  6. ^ "Alaska Native Heritage Center". 12 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
  7. ^ a b "Phillip Charette, Yup'ik People". 26 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
  8. ^ M. Travis (1993), Bilingual-bicultural education programs:1992-1993, Alaska Department of Education, Juneau: AK
  9. ^ Yupiugukut
  10. ^ "UAF". 2 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
  11. ^ "Agayuliyararput Yup'ik Masks". 9 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
  12. ^ Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : We are Cup'it 11 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (= We are called Eskimo by Westerners. Although this is a term that some disapprove of, it does not bother us. There are many "Eskimo" groups, so nowadays we prefer to be identified as Cup'ig)
  13. ^ "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012. 
  14. ^ "Alutiiq Museum". 8 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
  15. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
  16. ^ "Qasgimi : In the Qasgi (Yupiklerde)". 2 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
  17. ^ "Subsistence-Nerangnaqsaraput". 23 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
  18. ^ "Qaygiq (Men's House),by Dr. John Pingayak (Çupiklerde)". 25 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
  19. ^ "ЭСКИМОСЫ Историческая справка Хозяйство и быт Духовная культура". 30 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Yupik_halkları&oldid=31072953" sayfasından alınmıştır