Âşık Çelebi

Âşık Çelebi (d. 1519– ö. 1571) şair, münşi, tezkire yazarı.

Hayatı ve şahsiyeti

Asrın hem şair hem münşî olan mühim bir tezkîre yazarıdır. Âşık Çelebi'nin asıl adı Pîr Mehmet'tir. Dedesinin babası Mehmet Nattâ, 14. yüzyılın sonunda Emir Sultan ile Bursa'ya gelerek yerleşmiş bir seyyîd ailesindendir ve Nasreddin Hoca sülalesinden gelen Hızır Bey ile akrabadır. Babası Seyyid Ali, meşhur âlim ve kazasker Müeyyedzâde'nin kızı ile evlenmiş ve Aşık Çelebi bu izdivaçtan doğan çocuklardan biri olarak, babasının Üsküp'te kadılık yaptığı bir tarihte Prizen'de doğmuştur.

Çocukluğunu Rumeli'de, okuma çağını İstanbul'da geçiren Pîr Mehmet, Âşık mahlasını kullanmış ve bu mahlasla şiir söylemeye başladığı zaman tanınmıştır. Daha çocukluğundan itibaren kendini edebi ve ilmi bir muhit içinde bulan Âşık Çelebi ilk bilgileri öğrendikten sonra mesnevi şairi Surûrî, Taşköprülüzâde, Arapzâde, Saçlı Emir, Hasan Çelebi, Ebussuûd Efendi ile eniştesi Muhîddîn Fenârî gibi büyüklerden ders aldı. Tezkîresini yazabilmek için gereken bilgileri de yine İstanbul'da talebelik yıllarında karıştığı edebi çevrelerde toplamaya başlamıştır. Bu devirde başta Zatî, Hayâlî ve Yahya Bey olmak üzere devrin birçok büyük şairi ile tanışmıştır.

Âşık Çelebi önce Bursa Mahkemesi'nde kâtiplik vazifesi aldı. Daha sonra Emir Sultan Vakıfları'na mütevelli tayin edildi. Burada beş yıl görev yaptıktan sonra Bursa vakıflarını teftiş eden Rûşenizâde'nin kendisi hakkında iyi bir rapor vermemesi sonucu bu vazifeden azledildi ve İstanbul'a döndü. Eski hocası Gisû sayesinde İstanbul'da mahkeme kâtipliğinde bulundu. Daha sonra Ebussuud Efendi'nin fetva kâtipliğini yaptı. Âşık Çelebi, hocası Muhyîddîn'in ölmesi sebebiyle, zorlukla da olsa, icazetnamesini aldı. Emîr Gisû'nun destekleriyle mülazım oldu. İlk kadılık görevine Silivri'de başladı. Daha sonra kendisini Silivri'den Priştine'ye naklettirdi. Priştine'den Serfiçe'ye oradan Narda'ya tayin edildi. Burada da fazla kalamayan Âşık Çelebi, Manavgat'a bağlı Alâiye'ye (Alanya) kadı olarak gönderildi.

[[Kanunî i Sultan Süleyman|Kanunî Sultan Süleyman'ın]];

“ Halk içinde mu'teber bir nesne yok devlet gibi
Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi. ”

matlalı gazeline yazdığı tahmis üzerine 1563'te Niğbolu kadılığına tayin edildi. Burada çok mutlu olduğunu tezkiresindeki Tuna redifli manzumesinden öğrenmekteyiz. Bir hadise üzerine tekrar azledilen Âşık Çelebi bu aziller ve tayinlerle bir müddet daha kadılık yaptıktan sonra tezkiresini tamamlayarak II. Selim'e bir Şakayık Zeyl'î yazarak Sokollu Mehmet Paşa'ya takdim etti. Bunun üzerine ölünceye kadar aynı vazifede kalmak şartıyla Üsküp Kadılığına tayin edildi. Bir süre sonra da vefat etti.

Nesirde olduğu kadar nazımda da maharet sahibi olan Âşık Çelebi'nin rind meşreb, hoş sohbet, arkadaş canlısı, vefakâr ve zeki şahsiyetinin yanı sıra çok keskin bir gözlemci olduğu ünlü eseri Meşâirü'ş-Şuarada açıkça görülür. Mahlas olarak Âşık adını seçmesi ise onun güzelliklere düşkünlüğünü ve hayata bağlılığını göstermektedir. Türkçeden başka Arapça ve Farsça'yı da çok iyi bilen Âşık Çelebi asıl şöhretini klasik edebiyatımızın gerçekten en önemli ve güvenilir kaynaklarından biri olan tezkiresi ile yapmıştır. Tezkiresinde kullandığı süslü nesir üslubu da ayrıca eserin bir özelliğini teşkil etmektedir. Arkadaşlarını, eğlence yerlerine kişilerin özel hayatı ile ilgili ayrıntıları öylesine güzel bir dille anlatır ki canlı tasvirleri ile okuyucuyu adeta çizdiği tablonun içine çeker. Nesrine göre, nazmı oldukça basittir.

Eserleri

1. Meşâirü'ş-Şuârâ: Âşık Çelebi'nin birçok eseri içinden adı günümüze ulaşmış ve en tanınmış eseridir. Bu tezkire, Anadolu'da yazılan dördüncü ve tarihimizde tezkire türünün en güzel örneklerinden biri olan bu eser 1556 yılında tamamlanmış ve II. Selim Han'a sunulmuştur. Âşık Çelebi böyle bir eser meydana getirmeyi çok gençken düşündü. Bu amaçla hazırlıklar yaptı ve daha önce bu alanda yazılmış eserleri inceledi. Yaradılış olarak girişken ve meraklı mizacının yardımıyla Osmanlı şairleri hakkında teferruatlı bilgiler toplayıp derlerdi. Bu arada Latîfî de tezkire yazmak niyetindeydi. İkisi anlaşıp birlikte bir tezkire yazmak konusunda anlaştılar. Âşık Çelebi şekle ait bir orijinalite ile o güne kadar denenmemiş bir tasnif usulü düşünerek eseri alfabetik olarak düzenlemeyi teklif etti. Fakat iş birliğini Latîfî, bu tekniği de alarak bozdu ve tek başına eserini tertip etti. Bunun üzerine Âşık Çelebi tezkiresini ona benzemesin diye ebced usulüne göre tasnif etti. Tezkîre nüshalarına göre şair sayısı, 360 ile 324 arasında değişmektedir.
   Âşık Çelebi, XIV ve XV yüzyıl şairleri hakkında Sehî Bey ve Latîfî'den fazla bir bilgi vermez. Ama eser yaşadığı dönem olan XVI. yüzyıl için eşsiz bir kaynaktır. Tezkîre konu edindiği şairlerin karakter özelliklerini belirttiyse onların hayat ve çevresi hakkında küçük dedikodulara kadar inerek bilgi verişi ile bu türden eserler içinde tek olmak gibi seçkin bir hüviyete sahiptir. Verdiği bilgilerin çoğu gördüklerine, bildiklerine ve işittiklerine dayanır. Zaten şairlerin hemen hemen tamamıyla yakın dosttur. Tezkirenin asıl değerli yanı anlatılan şairlerin psikolojisini, iç dünyalarını samimi bir görüş ve derin bir anlayışla tahlil ve tasvir etmesinde onların portrelerini güçlü bir tarzda resm etmesinde ve canlandırmasındadır. Bu yüzden şairlerin hal tercümelerini anlatırken sözlerini fıkra ve hikâyelerle süslemiş, araya ortak hatıralarını katmış böylece eserine ayrı bir renk ve hava vermeyi başarmıştır. Ayrıca bu eser zengin bir nesir örneğidir. Çok kez secî, cinas ve süslerle dolu ağır ve ağdalı bir dille karşılaşılır. Fakat bu samimi üslubu, renkli tasvirleri, okuyucuyu sürükleyecek kadar çekici ve canlıdır.
2. Tercüme-i Revzatü'ş-Şühedâ: Yazılışı 1546'dan önce olduğu tahmin edilmektedir. Hüseyin Va'iz-i Kaşifî'nin maktel türündeki eserin Türkçeye tercümesidir. Tespit edilebilen üç nüshası vardır. Ayasofya nüshasının sonu eksiktir.
3. Tercüme-i Şakâikun-Nûmâniyye: Taşköprülüzâde'nin aynı addaki Arapça eserinin Türkçeye çevirisidir. Atai'nin bildirdiğine göre Âşık Çelebi bu eserini Taşköprülüzâde'ye bizzat kendisi sunmuştur. Mevlânâ bizde Türkî gibi yazmış idik, bîhude zahmet etmişsiniz diyerek kitabını kolay bir Arapça ile yazdığını söylemiştir. Nedense Mecdî'nin tercümesi kadar tutulmayan eserin nüshasına da henüz rastlanmamıştır.
4. Tercümetü't-Tibri'l-Mesbük Fî Nasîhati'l Mülük: Gazzalî'nin Sultan Sencer'in emriyle kendi huzurunda geçen konuşmaları Farsça olarak kaleme aldığı eserinin Arapça'sında Türkçeye yapılan bir tercümedir. Bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde bulunmaktadır.
5. Şerh-i Ehâdis-i Erbaîn: Ataî'nin bildirdiğine göre, Aşık Çelebi'nin iki Hadisi-i Erbaîn'i vardır. Birisi kendi derlemesi diğeri ise Kemalpaşazade'nin Arapça olarak derlediği eserin ve şerhinin Türkçeye tercümesidir. Aşık Çelebi'nin kendi eserinin nüshası henüz ele geçmediği halde diğeri Hadis-i Erbaîn Tercümesi adıyla basılmıştır.
6. Tercüme-i Ravzü'l Ahyâr: Muhyîddin Mehmet Hatipzâde'nin Siyasetnâme türündeki eserinin Arapça'dan Türkçeye tercümesidir. II. Selim adına çevrilen ve aslında Zemahşehrî'nin Rebiü'l Ebrar adlı eserinin iki nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'ndedir.
7. Mi'racü'l-Ayâle ve Minhâcü'l-Adale: II.Selim adına Türkçeye yapılan bir tercümedir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde kayıtlı iki nüshası vardır.
8. Zeylü'ş-Şakâik: Sokollu Mehmet Paşa'ya sunulan bu eserde kırk iki şahsın biyografisi bulunmaktadır. Şakayık'a zeyl olarak yazılmıştır. Eserin tam nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlıdır. Berlin Devlet Kütüphanesi ile Paris Milli Kütüphanesi'nde iki nüshası daha vardır.
9. Sigetvarnâme: Kanûnî Sultan Süleyman'ın Sigetvar seferi ile ilgili bir gazavatnamedir. Mesnevî tarzında kaleme alınan bu eser henüz ele geçmemiştir.
10. Şehrengiz-i Bursa: Kınalızâde Hasan Çelebi Sunî'nin hayatını anlatırken yakın arkadaşı olan Âşık Çelebi'den de bahseder ve Onun Bursa'nın güzelliklerini anlatan bir Şehrengiz yazdığını söyler. Âşık Çelebi, Şehrengizi 1541'de yazdığını bizzat kendisi de söylediği halde eserin nüshasına henüz rastlanmamıştır.
11. Divan: Tek nüshası Millet Kütüphanesinde kayıtlıdır. Divandan ziyade divançe niteliğinde olan bu eseri Âşık Çelebi, Serfiçe Kadılığı sırasında düzenlemiştir.
12. Hülâsatü'l-Ahbâr fî Fedâili'l-Medîne: Medine hakkında yazılmış olup Medine'nin faziletini ve tarihini anlatmaktadır. Süleymâniye Kütüphanesi Esad Efendi 2378 de kayıtlıdır.

Âşık Çelebi'den örnekler

[Bu başlıkta verilen metinler tamamen hatalı okunmuştur. Düzeltilmesi yahut kaldırılması uygun olur.]

Aşık Çelebi Tezkiresinden

Ahmed Paşa

Veliyü'd-dîn oğlu Ahmed Paşadır ki babası Sultan Mehmed merhûma kazı asker olmuştur. Bahsibü'l-hab fevâzil ü fezâyil ile mevsûf ü benesibü'l-nesb sıhhat-i intisâb hazrele ma'rûdur. Mehûm Sultan merkûm ki gülşen-i zaman saltanatında nevş ü nemâya kâbil ko nihâl emellerin nesîmat-ı semât karbiyeti reşhât sehâb tenmiyeti ile seyrâb ü şâdâb olmasın zimmet-i himmetlerine lâzım ‘ad iderlermiş merhûm Ahmed Paşa'nın nehâdında kubule kâbiliyet ü hüsn terbiyyete ehliyet-i fehm idüb pertev-i mihr-i sipher nevâzişiyle geliben isti'dâdına nümâyiş ü reşh'-i nisân ahsâniyle sıdf-ı terbiyette güher her merdâne perveriş verübnisâb atfından müsayyibi enva'kemâl ü ma'rifet ü pâye irtekâsı rütbe-i münassib vüzArat oldu belî beyt.

“ Himmet eli der yrdd-i beyzâ olan
Er nefsi der dem ‘iysâdan ”

mûcibince nesîm kabûl şâhı ravza-i ahvâline vezân olmağla şukûfe-zâr emeli vezân olmağla şukûfe-zâr emeli tasâvet buldu ve himmet-i bâğbân ikbâl-i pâdişah ile behcet buldu. Ba'de tedrîcile kedilere hoca eylemşler ondan sonra vezîr idüb kaderin yüce eylemişler.münassib vezâretde iken birkaç ehl-i fesâd hased âmin ‘and enfesihim harîm hasda olan üç oğlanlardan birine ‘âşık olub ‘Âşık bazlık vü sevda-yı hâmile beden simitini dem-sâzlık eder diyü isnâd-ı töhmet ederler Sultan Mehmed imtihan için ol galamı Sûyar Ahmed Paşa'yı bile kendiyle hamama koyar ol galâmın zülfünü teraş eyler Ahmed Paşa dahi bedihe bu beyti diyub râz derûni fâş eyler. Beyt:

“ Zülfün gidermiş ol sanem kâfirliğin komaz henüz
Zünnârını kesmiş veli dâhi Müselmân olmamış ”

Pâdişah evvelâ katl-i kasd eyler ba'de kapucılar odasına hasb eyler kapucılar odasında iken pâdişâha Kerem Kasîdesin gönderir. Sultan Mehmed mürevved edüb otuz akçe ile berûsede Orhan Vakfına mütevelli eyler ba'de Hazret-i Emir Evkâfına mütevelli eyler ol halde iken Emir Efendi'nin esrâr tayyibesinden istimdâd edüb bu terci-i bendi der. Beyt:

“ Ey ‘âlim vilayete sultân olan emir
Vey-i melik revme rahmet rahmân olan emir ”

Rûhâniye emir Ahmed Paşa'nın hâline rûh kester olub eğlenmeyub Sultan evini sancağın verüb müteselli eyler ba'de Sultan Bayezid serir saltanâtına cülüs edüb Bursa sancağın verüb kaderin ‘âlî eyler oluncıdan ‘örü Bursa'da şi'râ vü zarîfâ müsâhebeti ile güzer edüb evkâtın tevzi' edüb her fasılda keşiş tağı bayraklarının bir münâsib mekânında ‘ıyş ü ‘iret edüb âhir kasîde ömrüne mukatta‘ erüşüb diyâr-ı âhireti mahlas eyledi. Tarihin eflâtunzâde bu menvâl üzere demiştir. Târih sene esneyn ü tamâh da vâkı'a olmuştur. Hakka ki şi'râyı ruma mukaddim ü kendi zamanına dek olan şi'râdan râcih eydü ki müsellem ü ol zümreye muhattır sâhib tıbl ü ‘âlimdir fi'l-hakika eşârı metin ü kâ'ide nazmı muhkem ü rasîn ‘izleri üstâdâne ü kasâyidi hod latîf ü yekdeset ü hemvâre ü muhakkakâne der ba'zı müverrihin merhûm Necâti'den merhûmu tercîh etmişlerdir. Hattâ Necâti'den söz ü gele Ahmed Paşa'nın mâbeyni nicadır diyenlerinde Necâti ki adı ‘îsa idi ol sebebten kendiden tercihe işâret edüb bu mısra' ile cevab vermiştir. Mısra' ulusu yektir. Ahmed'in deriyyesinden müseyyihâ'nın beyt.

“ Necâti'nin dirisinden ölüsü Ahmed'in yeğdür
Ki ‘Îsâ gönüllere agısa yine dem urur ahmed'den ”