İşi

İşi

1914'te İşi

Antropolog Alfred Kroeber ve İşi (1911)

İşi, İngilizce orijinal ismiyle Ishi (d. tahminen 1860 – ö. 25 Mart 1916, San Fransisco, Kaliforniya), Kaliforniya'nın kuzeyinde yaşayan kızılderili Yana boyunun Yahi kabilesinin hayatta kalmayı başarabilen son üyesiydi.

Hayatı

İşi'nin, 1860 ile 1865 arasında kızılderili Yahi kabilesine âit son köylerden birinde dünyaya geldiği tahmin ediliyor. Köye düzenlenen bir baskında, İşi'nin babası ile birlikte kabilenin büyük çoğunluğu öldürüldü. Birkaç yıl sonra bu köylerde yaşamaya devam eden 300-400 kızılderili Yahi'den sadece 7 kişinin hayatta kaldığı belirlendi. Yedi kişilik bu topluluk korku ve hayatta kalabilme güdüleriyle Deer Creek Vadisi'nin o zamanlar henüz balta girmemiş derinliklerine saklanır. 1908 yılında bu topluluktan sadece İşi, İşi'nin amcası, İşi'nin annesi ve İşi'nin kız kardeşi ya da kuzeninin hayatta kaldığı biliniyor. Katliamdan hayatta kalan son 7 Yahi, 40 yıl boyunca sürekli yer değiştirerek Amerika kıtasının yeni sahibi beyaz adamdan (avcılar, harita görevlileri, göçmenler vs.) saklanmayı başardı.

Bütün bu çabalara rağmen 1908 yılında bir grup harita ölçüm yetkilisi, Yahi kabilesinin hayatta kalan son birkaç üyesinin saklandıkları yeri keşfetti. Yahiler, hemen kaldığı yeri terkederek kaçtılar, fakat artık yürüyemeyecek kadar yaşlı ve hasta olan İşi'nin annesini bırakmak zorunda kaldılar. Ertesi gün Yahiler'i bulmak üzere arama çalışmaları başlatıldı. İşi'nin annesi ele geçirildi. Kadına bir şey yapılmadı, ancak kış için hazırladıkları erzak ve kürklere el kondu. Böylece topluluğun hayatta kalma şansı daha da azaldı. Kaçış esnasında İşi'nin amcası ile "kız kardeş" kayboldu. Böylece İşi ile annesi yapayalnız kaldılar. İşi, 3-4 yıl daha annesine baktı ve nihâyet annesi de vefât etti. Böylece İşi, hayatta kalan son Yahi oldu.

Hâlâ bilinmeyen bir sebeple İşi, 29 Ağustos 1911'de Oroville yakınlarında teslim oldu. İlçe mezbahasının yakınlarında şerif tarafından ele geçirildiği zaman kıpırdayacak hâlinin kalmadığı kaydedildi. Kendisiyle iletişim kurmayı beceremedikleri için İşi birkaç gün nezarethanede kaldı. Haberi gazetede okuyarak İşi'yi bulan antropolog Thomas T. Waterman, kızılderililerin kullandığı farklı lisanlarda bildiği kelimeleri söyleyerek onunla anlaşabilmeyi denedi. Bu kelimeler arasında sarfettiği "siwini" yâni "sarıağaç" kelimesini duyunca İşi'nin gözlerinin parladığını fark etti. Antropologlar için, 40-50 yıl önce soylarının tükendiğini zannettikleri bir kabilenin hayattaki bir üyesi ile karşılaşmak, mucize kadar değerli bir fırsattı. Bu kızılderiliye Yahi lisânında "insan" anlamına gelen "Ishi" ismi verildi.

İşi, Kaliforniya Üniversitesi'nin San Francisco kampüsünde bulunan Antropoloji Müzesi'ne yerleştirildi ve hayatının geri kalan kısmını neredeyse bir tutsak olarak geçirdi. Haber tüm kıtaya yayıldı. Dünyanın dört bir yanından antropologlar İşi'nin kaldığı müzeye akın ettiler. Bu antropologlar arasındaki Alfred Kroeber, İşi ile yakınlık kurarak ondan Yahi lisânı ve kültürüne âit bilgiler edindi. İşi, modern avcılığın kurucularından biri sayılan Saxton Pope'a kızılderililerin avlanma, beslenme ve barınma yöntemlerini aktardı. Kendisinin de kısa süre içinde beyazların günlük hayatına uyum sağladığı gözlendi.

Waterman, Kroeber ve Pope, İşi'ye en yakın beyaz Amerikalılar oldular.

İşi, 1916 yılında Kaliforniya Üniversitesi Parnassus Campus Hastanesi'nde tüberküloz hastalığına bağlı olarak vefât etti.

90'lı yılların sonlarında, ölümünden sora İşi'nin beyninin çıkarılarak saklandığı ortaya çıktı. Ne var kî, bu resmî kurumlar tarafından hiçbir zaman onaylanmadı. 2000'de İşi'nin beyni, kızılderililer birliğine teslim edildi ve geleneksel bir tören ile bilinmeyen bir yere defnedildi.

Literatür

Kitaplar

• Ishi in Two Worlds, Theodora Kroeber, 1961, ISBN 0-520-22940-1
• Ishi the Last Yahi: A Documentary History, R.F. Heizer ve Theodora Kroeber, 1981, ISBN 0520043669
• The Last Yahi: A Novel About Ishi, Lawrence Holcomb, 2000, ISBN 0595127665
• Ishi in Three Centuries, Clifton Kroeber ve Karl Kroeber, 2003, ISBN 0-8032-2757-4
• Ishi's Brain: In Search of America's Last "Wild" Indian, Orin Starn, 2004, ISBN 0-393-05133-1

Filmler

• Ishi: the Last of His Tribe (1978) - İşi rolünü Eloy Casados canlandırdı
• The Last of His Tribe (1992) - İşi rolünü Graham Greene canlandırdı
• Ishi: The Last Yahi (1992) - Jed Riffe tarafından çekilen belgesel

Dış bağlantılar

• (İngilizce) A report on Ishi's treatment at the University of California, 1911-1916 4 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.