Türkiye'nin dış ilişkileri

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Türkiye Cumhuriyeti, bulunduğu konum nedeniyle Avrupa ve Asya'yı birbirine bağlamaktadır. Türkiye, hem bulunduğu konum, hem de dünya siyasetindeki aktif rolü sebebiyle dünyada diplomatik ağı en geniş ülkelerden birisidir.[1][2] Türkiye dış ilişkiler konusunda birçok ülkeye, ülkelerin kalkınması için Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı ile yardım etmektedir. Türkiye aynı zamanda birçok ülkenin eğitiminin gelişmesi ve yardım ettiği ülkelerin vatandaşlarının daha iyi eğitim alması için Türkiye Maarif Vakfı ve Türkiye Bursu ile yardımlarda bulunmaktadır. Türkiye neredeyse bütün Afrika ülkelerinde Türkiye Bursu vermektedir.

Türkiye kurulduğu dönemlerde yeteri kadar güçlü olmadığı için küresel sorunlarda genellikle tarafsız kalmıştır. Ülke yaşadığı savaşları geride bırakıp gelişmeye başladıktan sonra uluslararası problemlerde daha fazla söz sahibi olmaya başlamıştır. 2000'lerde ise bulunduğu Balkanlar ve Orta Doğu'da bölgesel güç haline gelmiştir.[3]

  Türkiye
  Türkiye ile diplomatik ilişkileri olan ülkeler

Türkiye sürdürdüğü dış politikası sayesinde dünyada bir nüfuza sahiptir ve İslam dünyası'nda, Orta Doğu'da, Türk devletlerinde ve Afrika'da gözle görünür bir etkisi vardır. Dış politikada Türkiye'nin en çok yardım sağladığı ülkeler genellikle Afrika ülkeleridir.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünya Savaşları[değiştir | kaynağı değiştir]

I. Dünya Savaşı bittikten bir yıl sonra Türk Kurtuluş Savaşı başlamış ve Türkiye bu savaş sonrası 1923 yılında kurulmuştur. Ülke kurulduktan sadece 12 yıl sonra dünyada gerginlik artmış ve 1939 yılında II. Dünya Savaşı başlamıştır. Müttefik Devletler çok uğraşsa da, Türkiye teknolojik olarak Avrupa'nın gerisinde kalması ve yaptığı savaşların etkisini daha yeni atlatmaya başlaması nedeniyle bu savaşa katılmamıştır. Ancak 1944'teki Normandiya Çıkarması sonrası dünyadaki birçok ülke gibi Türkiye'de Müttefik Devletler'e katılmış ve bu sayede Birleşmiş Milletler'in kurucu üyelerinden birisi olmuştur.[4]

Soğuk Savaş[değiştir | kaynağı değiştir]

II. Dünya Savaşının bitiminin ardından 1947'de başlayan Soğuk Savaş döneminde Türkiye, Amerika Birleşik Devletleri'nin Sovyetler Birliği'ne karşı en önemli müttefiklerinden birisi olmuştur. Bu dönemde Yunanistan'da komünist isyanının bastırılmasında zorluk yaşanması ve Sovyetler Birliği'nin Türk Boğazları'nda askeri üs talep etmesi nedeniyle Amerika Birleşik Devletleri 1947'de Truman Doktrini'ni ilan etmiştir. Doktrinin amacı; Türkiye ve Yunanistan'da güvenliğin sağlanması ve bu iki ülkenin komünizme karşı daha güçlü olmasıydı. Bu doktrin ile ABD, Türkiye'ye 100 milyon dolar hibe etmiştir.

Türkiye ve Yunanistan 1948 yılında Avrupa ekonomisinin yeniden inşası için Marshall Planı ve OEEC'ye dahil edildi,[5] daha sonra 1961 yılında OECD'nin kurucu üyesi haline geldi.[6]

Türkiye 1950'de başlayan Kore Savaşı'na katılmış ve 18 Şubat 1952'de NATO'ya üye olmuştur.[7]

İkili ilişkiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'yi tanıyan ilk devlet Ermenistan'dır ama Türkiye ile Ermenistan arasında hiçbir zaman diplomatik ilişkiler kurulmamıştır.

Avrupa[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye Cumhuriyeti, bulunduğu konum nedeniyle Avrupa ve Asya'yı birbirine bağlamaktadır. Ülkenin %3'ü Avrupa kıtasında[8] olmasına rağmen, Türkiye birçok konuda Avrupa ülkeleri ile birlikte hareket etmekte ve Avrupa Birliği dışında bütün Avrupa örgütlerine üyedir. Türkiye'nin, Avrupa ile birlikte hareket ettiği birçok konudan biri de spordur. Türkiye, bütün spor müsabakalarında Avrupa'ya bağlıdır.

Avrupa Birliği, 27 üye ülkeden oluşan ve toprakları büyük ölçüde Avrupa kıtasında bulunan siyasi ve ekonomik bir örgütlenmedir. Türkiye'nin Avrupa Birliği üyelik süreci, 1963 yılında Türkiye'nin Avrupa Ekonomik Topluluğu ile ortaklık antlaşması imzalamasıyla başlayan ve 1987 yılında tam üyeliğe başvurmasıyla ivme kazanan süreçtir. 1999 yılında AB üyeleri tarafından aday olarak kabul edilen Türkiye, 2005 yılında tam üyelik müzakerelerine başladı.

Türkiye ile Avrupa Birliği'nin ilişkileri 31 Temmuz 1959'da Türkiye'nin Avrupa Ekonomik Topluluğu'na yaptığı ortaklık başvurusu ile başladı. AET Bakanlar Konseyi'nin başvuruyu kabul etmesi sonrasında 12 Eylül 1963 tarihinde Ankara Anlaşması imzalanmıştır. Ankara Anlaşması ortaklık yaratan bir anlaşmadır. Bunu 1970 yılında imzalanan Katma Protokol izlemiştir. Türkiye'nin, sonradan Topluluk üyesi olan birçok ülkeden daha önce Topluluk ile ilişkilerini başlatmış olan bu iki önemli belge, o tarihlerden sonra ve 17 Aralık 2004 tarihli Avrupa Konseyi Sonuç Bildirgesi sonrasında hâlen devam etmekte olan süreçte Türkiye–AB ilişkilerinin hukuki dayanaklarındandır.[9]

Avrupa merkezli örgütler[değiştir | kaynağı değiştir]

Sosyal[değiştir | kaynağı değiştir]
Kuruluş Üyelik durumu Üye olduğu tarih
Güneydoğu Avrupa İşbirliği Süreci Üye 1996
Avrupa Birliği Aday Ülke
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı Kurucu üye 25 Haziran 1973
Avrupa Konseyi Kurucu üye 9 Ağustos 1949
Europol Stratejik ortak
Teknik[değiştir | kaynağı değiştir]
Kuruluş Üyelik durumu Üye olduğu tarih
Avrupa Patent Ofisi Üye 1 Kasım 2000
Avrupa Sivil Havacılık Konferansı Kurucu üye 1955
Avrupa Telekomünikasyon Standartları Enstitüsü Üye
Avrupa Yayın Birliği Kurucu üye (TRT) 1950
Spor[değiştir | kaynağı değiştir]
Kuruluş Üyelik durumu Üye olduğu tarih
Avrupa Ragbi Federasyonları Birliği Üye 2013
Avrupa Futbol Federasyonları Birliği Üye 1962
Uluslararası Futbol Federasyonları Birliği Üye 1923
Uluslararası Olimpiyat Komitesi Üye 1911

Balkanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye ve Türk halkı, Balkan ülkeleri ile ortak tarihe ve birçok ortak değere-kültüre sahiptir. Osmanlı İmparatorluğu bu bölgeye 14. yüzyılda girmiş, bölgenin çoğunluğunu ve en önemli bölgelerini 19. yüzyıla kadar elinde tutmuştur. 20. yüzyılda kaybettiği savaşlar sonucu birçok bölgede hakimiyetini kaybetmiştir ve elinde sadece Doğu Trakya bölgesini tutabilmiştir.

Türkiye'nin şu anki topraklarının %3'ü Balkanlar'ın Doğu Trakya bölgesine aittir.

Türkiye'deki birçok vatandaşın Balkan kökenli olduğu düşünülmektedir. Özellikle ülkede Arnavut, Boşnak, Bulgar, Makedon ve Yunan kökenli vatandaşlara rastlamak mümkündür. Bu nedenle Türkiye'de 10 milyondan fazla vatandaşın balkan kökenli olduğu tahmin edilmektedir. Ancak kimliğini koruyabilen vatandaşların sayısı oldukça azdır. Örneğin 3.5-6 milyon Türk vatandaşının kökeninin Arnavut olduğu düşünülse de şu anda kimliğini koruyabilen Arnavut vatandaşların sayısı 80 bin ila 500 bin arasındadır. Türkiye'de kökene dayalı nüfus sayımı yapılmadığı için kesin sonuçlara ulaşmak oldukça zordur.

Balkanlar'ın birçok şehrinde Osmanlı İmparatorluğu'nun izlerine, Osmanlılar'ın mimarilerine rastlamak mümkündür. Bu izlere özellikle de Belgrad, Selanik, Sofya, Filibe, Varna ve Mostar gibi şehirlerde rastlanılabilir.

Ülke Bilgiler Notlar
Arnavutluk-Türkiye ilişkileri
 Arnavutluk
Namazgâh Câmiî
Bosna-Hersek-Türkiye ilişkileri
 Bosna-Hersek
Bulgaristan-Türkiye ilişkileri
 Bulgaristan
  • Bulgaristan'ın Ankara'da büyükelçiliği, Edirne, Bursa ve İstanbul'da ise konsolosluğu bulunmaktadır.
  • Türkiye'nin Sofya'da[19] büyükelçiliği, Filibe[20] ve Burgaz'da[21] ise konsolosluğu bulunmaktadır.
  • İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2017'de 4.1 milyar $'dır.[22]
  • 2019 yılında Türkiye'yi 2,713,464 Bulgaristan vatandaşı ziyaret etmiştir.
  • Günümüzde Türkiye-Bulgaristan ilişkileri dostluk zemininde gelişmesine devam etmektedir. İki ülke arasında geniş bir ticaret ilişkisi mevcuttur.
  • Bulgaristan Türkleri iki ülke arasında önemli bir köprü rolü oynamaktadırlar.
  • Türkiye, Bulgaristan’ın ilk beş ticaret ortağı arasındadır. Bulgaristan’ın dış ticaretinde Türkiye’nin payı %8 oranındadır.[23]
  • Bulgaristan'daki toplam Türk yatırımları 2 milyar $ civarındadır.[23]
  • Bulgaristan'da yaklaşık 1.500 Türk şirketi faaliyet göstermektedir.[23]
  • Türk müteahhitlik firmaları tarafından tamamlanan ve devam eden projelerin tutarı 1,2 milyar $'dır.[23]
  • Türk-Bulgar iş adamları derneği faaliyetlerini 29 Ekim 2012'den beri sürdürmektedir.[23]
Hırvatistan-Türkiye ilişkileri
 Hırvatistan
  • Hırvatistan'ın Ankara'da büyükelçiliği, İstanbul ve İzmir'de ise konsolosluğu bulunmaktadır.
  • Türkiye'nin Zagreb'de büyükelçiliği bulunmaktadır.
  • Türkiye'yi 2018 yılında 44.188 Hırvat vatandaş ziyaret etmiştir.[24]
  • İki ülke de NATO ve DTÖ gibi örgütlere üyedir.
  • İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 284 milyon $'dır.[25]
  • Yunus Emre Enstitüsü'nün Zagreb'de merkezi bulunmaktadır.
  • Hırvatistan'da 26'den fazla Türk firması bulunmaktadır. Türk yatırımcıların yatırımı toplamda 960 milyon €'dur.[24]
  • Hırvatistan'da 300 Türk yaşamaktadır.
Türkiye-Yunanistan ilişkileri
 Yunanistan
  • Yunanistan'ın Ankara'da büyükelçiliği, Edirne, İstanbul ve İzmir'de ise konsolosluğu bulunmaktadır.
  • Türkiye'nin Atina'da büyükelçiliği,[26] Gümülcine,[27] Pire,[28] Rodos[29] ve Selanik'de[30] ise konsolosluğu bulunmaktadır.[30]
  • İki ülkede KEİ, OECD, NATO ve DTÖ gibi örgütlere üyedir.
  • İki ülke arasındaki ticaret hacmi 4.18 milyar $'dır.[31]
  • Batı Trakya'da 150 binden fazla Türk yaşamaktadır.[32]
  • Yunanistan'ı 2017 yılında 921.000 Türk vatandaş ziyaret etmiştir.[33]
  • Türkiye'yi 2019 yılında 836,882 Yunan vatandaş ziyaret etmiştir.[kaynak belirtilmeli]
  • Yunanistan’ın 2002-2017 yılları arasında Türkiye'ye doğrudan yatırımlarının toplam değeri 6,9 milyar $ seviyesine yükselmiştir.[34]
  • Türkiye'nin 2002-2019 yılları arasındaki yatırım tutarı 305 milyon $ düzeyindedir.[34]
  • Yunanistan vatandaşlarına Türkiye tarafından öğrenim bursu hizmeti verilmektedir.[34]
Yorgo Papandreu ve Recep Tayyip Erdoğan, 2009'da Ankara'da
Yunanistan Başbakanı Andreas Papandreu, Türkiye Başbakanı Turgut Özal ile Davos'ta görüşürken, Şubat 1986
Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, Yunan besteci Mikis Theodorakis ve Yunanistan başbakanı Yorgo Papandreu ile Atina'da, Mayıs 2010
  • Türkler ve Yunanlar çok uzun süredir birlikte yaşadıklarını için ortak bir kültüre ve tarihe sahip iki millettir.[34]
  • Yunanlar ve Türkler ilk olarak Türklerin Anadolu'ya girmesi ile tanışmışlardır.
  • Türkler ve Yunanlar, Selçuklu Devleti, Osmanlı İmparatorluğu ve şu anki Türkiye Cumhuriyeti dönemlerinde birçok kez karşı karşıya gelmişlerdir.
  • Yunanistan'ın en çok Türk vatandaşının bulunduğu Selanik şehri, Osmanlı İmparatorluğu karakteri kazanan bir şehirdir.
  • Osmanlı İmparatorluğu, Yunanlar'a karşı ilk savaşını 1363 yılında Bizans İmparatorluğu ile yapmış ve bu savaştan kesin zafer ile ayrılarak Doğu Trakya'yı ele geçirmiştir.
  • Türkler ve Yunanlar 14. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar tek çatı altında yaşamıştır. Daha sonra Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi sonucu iki milletten de milyonlarca kişi göç etmek zorunda kalmıştır. Bu mübadele iki milleti 600 yıl sonra ilk defa ayırmıştır.
  • Osmanlı İmparatorluğu 1397'ye kadar şu anki Yunanistan topraklarının çoğunu ele geçirmiş ve Yunanlar 1830 yılına kadar bağımsız bir devlet kuramamış, Osmanlılar'ın himayesi altında yaşamıştır.
  • Yunan kuvvetleri İzmir, Gümülcine ve Dimetoka'yı işgal edince, Türk Kurtuluş Savaşı başlamıştır.
  • Savaş 1923'te Lozan Antlaşması ile bitmiş; Batı Trakya ve Doğu Ege Adaları Yunanistan'a verilmiştir.
  • 1934-36 yılları arasında Atina'da I. Balkan Antantı imzalandı. Türkiye ve Yunanistan askerî ve siyasi olarak ittifak kurdu.
  • 1947'de ABD'nin oluşturduğu Truman Doktrini'nden iki ülke de faydalandı.
  • 1952-57 yılları arasında Türkiye ve Yunanistan, birlikte NATO'ya katıldı.
  • 1963 yılında Kıbrıs'ta Rumlar, Türkler'i adadan çıkarmak için Enosis planını uygulamaya başladı ve Yunanistan bu plan doğrultusunda Kıbrıs'a destek sağladı. Türkiye ve Yunanistan arasında görüşmeler oldu ve Türkiye 1974 yılında bölgeye askeri müdahalede bulundu.
  • 1983'te iki ülke arasında Limni krizi çıktı.
  • 1996'da iki ülke arasında bu kez Kardak Krizi ortaya çıktı.
  • Türkiye ve Yunanistan, Ege adalarının durumu ve karasuları ile hava sahasının kapsamı konusunda yıllardır sorun yaşamaktadır.
  • Şubat 1999'da, Yunan makamlarının Türkiye'nin en çok aranan suçlusu Abdullah Öcalan'a yardım ve yataklık ettiğinin ortaya çıkması ile diplomatik bir kriz ortaya çıkmıştır.
  • Abdullah Öcalan Türk makamları tarafından yakalandığında üstünde Yunan ve Kıbrıs pasaportları bulunmuş, daha sonra Kenya'nın Nairobi kentindeki Yunanistan Büyükelçiliği'nde saklandı ortaya çıkmıştır.
  • İki ülke arasındaki ilişkiler 1999'da her iki ülkeyi de vuran büyük depremin ardından düzelmiştir. Bu dönemde iki ülke de birbirine karşılıklı yardımlarda bulunmuştur.
  • İki ülkenin de deprem kuşağında yer alması sebebiyle Ege Denizi ve Marmara Denizi'nde olan depremlerde her ülke de bu depremlerden etkilenmektedir.
  • Türkiye'nin, 1999'da yaşadığı Gölcük depremi sırasında Yunanistan gazetesi Elefteropitiya, "Dayan Komşu" başlığı ile depremi haber yapmıştır. Bu dönemde Atina'dan Türkiye'ye yardım amaçlı birçok görevli gelmiştir.[35]
  • 2013 yılında Yunan makamları tarafından Türkiye-Yunanistan sınırına yakın iki ayrı noktada düzenlenen operasyonlarda dört DHKP-C militanı Türkiye'ye karşı bir saldırı hazırlığındayken yakalanarak tutuklandı.[36]
  • 2014 yılında yine Yunanistan tarafından düzenlenen bir dizi operasyon sonucunda aralarında üst düzey yöneticilerin de olduğu birçok DHKP-C üyesi tutuklandı.[37]
  • 28 Kasım 2017'de Yunan polisinin Atina'da düzenlediği bir baskında dokuz Türk'ü (bir kadın ve sekiz erkek) birçok DHKP-C'li gözaltına alındı. Militanların Yunanistan'ı ziyareti sırasında Recep Tayyip Erdoğan'a karşı bir suikast planı hazırladıkları ortaya çıktı.[38]
  • Şubat 2018'de; Interpol tarafından kırmızı bültenle aranan bir şüpheli, Yunanistan'a kaçak yollardan girmeye çalışırken yakalandı. Yunan yargısı şüphelinin Türkiye'ye iade edilmesine hükmetti.[39]
  • 2018'de Yunanistan'da Attika orman yangınları başlamıştır ve Türkiye bu dönemde, Yunanistan'a yardım etmek için talepte bulunmuş,[40] yangın söndürme uçaklarını hazırlanmıştır.[41]
  • 2020'de meydana gelen 2020 Ege Denizi depremi'nden Yunanistan'da etkilenmiştir. Bu dönemde iki ülke de birbirine geçmiş olsun dileklerinde bulunmuştur.[42]
  • İki ülke bir süredir Doğu Akdeniz doğalgaz anlaşmazlığı sorunu yaşamaktadır.
Kosova-Türkiye ilişkileri
 Kosova
Kosova Başbakanı Hashim Thaçi le Recep Tayyip Erdoğan, Prizren'de 3 Kasım 2010'da Kosova'nın bağımsızlık günü kutlamalarında
  • Türkiye, Kosova Savaşı sırasında KKO'ya ve Kosovalılara yardımda bulunmuştur.
  • Kosova Savaşı sırasında birçok insan vatanından göç etmek zorunda kalmıştır ve göç edenlerin bir kısmı Türkiye'ye gelmiştir.
  • Türkiye, Kosova bağımsızlığını ilan ettikten 1 gün sonra 18 Şubat 2008 tarihinde Kosova'yı tanımıştır.[44] Ayrıca, tüm ülkelere Kosova Cumhuriyeti'nin tanınması için çağrıda bulunmuştur.[45]
  • 29 Mart 2018'de MİT'in düzenlediği bir operasyonla yakalanan ve Gülen Hareketi üyesi olduğu iddia edilen altı kişi Türkiye'ye iade edildi. Ertesi gün Kosova Başbakanı Ramush Haradinaj, bu olaydan haberinin olmadığını belirtti ve içişleri bakanı ile istihbarat şefini görevden aldı.[46][47][48] Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Haradinaj'ı başkalarının talimatıyla hareket etmekle suçladı.[49] Haradinaj ise Erdoğan'a yanıt olarak Türkiye'nin Kosova'nın iç işlerine karışmamasını beklediklerini söyledi.[50]
  • Kosova Cumhurbaşkanı Hashim Thaçi, sosyal medya hesabından yaptığı açıklamada, İzmir'de meydana gelen depremden duyduğu üzüntüyü ifade ederek "Dualarımız hayatını kaybedenler ve yaralıların yakınlarıyla, Kosova bu zor zamanda Türk halkı ve devletinin yanındadır" açıklamasını yapmıştır.[13]
Karadağ-Türkiye ilişkileri
 Karadağ
  • Karadağ halkı, Osmanlı'ya karşı en çok isyan çıkaran milletlerden biriydi. 1711, 1712 ve 1714 yıllarında ayaklanan halk, aynı zamanda Hersek İsyanına da destek vermiştir.
  • 1877-78 Osmanlı-Rus savaşı'nda Osmanlı İmparatorluğu'na karşı saf almış ve Belgrad'da Osmanlı'yı meşgul etmiştir.
  • Abdülhamid döneminde 30 yılı aşkın bir süre, küçük sınır çatışmaları bir kenara, iki devlet arasında barışın hakim olduğu bir süreç göze çarpmaktadır. İlki 1883 ve ikincisi 1899 yıllarında olmak üzere Karadağ Prensi Nikola, Sultan Abdülhamid'in davetlisi olarak İstanbul'a gelmiş, törenlerle karşılanarak şaşaalı gösterilerle ağırlanmıştır.
  • II. Abdülhamid döneminde İstanbul Büyükçekmece başta olmak üzere Ereğli gibi yerlerde taş işçisi, kuyucu, maden işçisi, bekçilik vb. işlerde çalışan Karadağlıların sayısında artış görülmüştür.[kaynak belirtilmeli] Bunun yanında İstanbul'daki okullarda bizzat Abdülhamid'in bursuyla okuyan Müslüman ve Hristiyan Karadağlıların sayısı önemli bir seviyeye ulaşmıştır.
  • Türkiye'de yaşayan Boşnakların önemli bir kısmı 1910'lu yıllarda Karadağ'dan gelmiştir.
Kuzey Makedonya-Türkiye ilişkileri
 Kuzey Makedonya
  • Kuzey Makedonya'nın Ankara'da büyükelçiliği, İstanbul'da ise konsolosluğu bulunmaktadır.
  • Türkiye'nin Üsküp'de büyükelçiliği, Manastır'da ise konsolosluğu bulunmaktadır.
  • İki ülke de NATO üyesidir.
  • İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2018'de 503 milyon $'dır.[54]
  • Türkiye'yi 2018'de 209,519 Makedon vatandaş ziyaret etmiştir.[54]
  • Kuzey Makedonya'da 80 bin civarı Türk yaşadığı ve 200 bin kişinin Makedonya Türkü olduğu tahmin edilmektedir.
  • Türkiye'de 35 bin civarı Makedon yaşadığı tahmin edilmektedir.
  • Kuzey Makedonya'nın dış yatırımlardan sorumlu devlet bakanı Türk asıllı Elvin Hasan'dır.[55]
  • Yunus Emre Enstitüsü'nün Üsküp'de merkezi bulunmaktadır.
  • Türkiye'de YKS'nin düzenlediği üniversite sınavına giren öğrenciler, Uluslararası Balkan Üniversitesi'nde eğitim alabilmektedir.
  • Türk firmalarının Kuzey Makedonya'daki yatırımları 1 milyar $'dan fazladır.[56]
  • Türkler ile Makedonlar, Osmanlı İmparatorluğu'nun Balkanlar'a açılma politikası ile tanışmışlardır.
  • Osmanlı 14. yüzyılda şu anki Makedonya bölgesini ele geçirmiştir ve bölge Balkan Savaşları'na kadar Osmanlılar'ın himayesi altında kalmıştır.
  • Osmanlı İmparatorluğu döneminde bölge yoğun Türk göçü almıştır.
  • Kuzey Makedonya'nın başkenti olan Üsküp, Osmanlı İmparatorluğu karakteri kazanan bir şehirdir.
Romanya-Türkiye ilişkileri
 Romanya
Sırbistan-Türkiye ilişkileri
 Sırbistan
  • Sırbistan'ın Ankara'da büyükelçiliği, İstanbul'da ise konsolosluğu bulunmaktadır.
  • Türkiye'nin Belgrad'da büyükelçiliği bulunmaktadır.[59]
  • İki ülke de KEİ, DTÖ ve CEFTA gibi örgütlere üyedir.
  • İki ülke arasındaki ticaret hacmi, 2015'te 731 milyon $'dır.[60]
  • Türkiye'yi 2019 yılında 282,347 Sırp vatandaş ziyaret etti.
  • Yunus Emre Enstitüsü'nün Belgrad'da merkezi bulunmaktadır.
  • Sırbistan’da 50’yi aşkın Türk şirketi faaliyet göstermekte olup, toplam Türk yatırımlarının tutarı yaklaşık 200 milyon $’dır.[61]
  • Türkiye’deki Sırp yatırımlarının tutarı yaklaşık 36 milyon $’dır.[61]
  • Sırbistan ve Türkiye, çok değişken ilişkilere sahiptir.
Mustafa Kemal Atatürk ve I. Aleksandar
Slovenya-Türkiye ilişkileri
 Slovenya

Doğu Avrupa[değiştir | kaynağı değiştir]

Ülke Bilgiler Notlar
Belarus-Türkiye ilişkileri
 Belarus
  • Türkiye, Belarus'un bağımsızlığını tanıyan ilk ülke oldu. Diplomatik ilişkiler 25 Mart 1992'de kuruldu.[72]
  • Recep Tayyip Erdoğan, 11 Kasım 2016 tarihinde Minsk’e gerçekleştirdiği ziyarette iki ülke arasında 9 belge imzalanmıştır.[73]
  • Belarus’ta faaliyet gösteren 50 Türk şirketinin bu ülkedeki toplam yatırımları 1,5 milyar dolar düzeyindedir.
  • Türk müteahhitlik firmaları, Belarus’ta faaliyetlerine başladıkları 1991 yılından günümüze kadar 918 milyon dolar değerinde 46 proje üstlenmişlerdir.[73]
Çek Cumhuriyeti-Türkiye ilişkileri
 Çekya
  • Çekya'nın Ankara'da büyükelçiliği, İstanbul'da ise konsolosluğu bulunmaktadır.
  • Türkiye'nin Prag'da büyükelçiliği bulunmaktadır.[74]
  • İki ülke de OECD, NATO ve DTÖ üyesidir.
  • İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2018'de 3.65 milyar $'dır.[75]
  • 2019'da Türkiye'yi 311,359 Çek ziyaret etti.[75]
Estonya-Türkiye ilişkileri
 Estonya
  • Estonya'nın Ankara'da büyükelçiliği bulunmaktadır.
  • Türkiye'nin Tallinn'de büyükelçiliği bulunmaktadır.[77]
  • İki ülke de OECD, NATO ve DTÖ üyesidir.
  • İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2018'de 312 milyon $'dır.[78]
  • 2019'da Türkiye'yi 77,041Eston ziyaret etmiştir.[78]
  • Estonya'da 575 Türk yaşamaktadır.[78]
Türkiye'nin Estonya büyükelçisi Süleyman İnan Özyıldız (sol), Estonya Başbakanı Jüri Ratas (sağ) ile görüşürken
  • Mustafa Kemal Atatürk'ün özel emriyle yeni Türkiye Cumhuriyeti'nin 18. büyükelçiliği 1935'te Tallinn'de açıldı. Bu yakınlaşmanın sebeplerinden biri de, Estonların binlerce yıl önce Urallardan ötesinden çıkması ve konuştukları dilin Türk diliyle akrabalığı olup olmadığının araştırılması ve karşılıklı ilişkileri geliştirmekti.[e]
  • Türkiye 23 Ocak 1924 tarihinde Estonya Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını tanımıştır. Türkiye, Estonya'nın Sovyetler Birliği tarafından hukuka aykırı bir biçimde ilhak edilmesini tanımayan az sayıdaki ülkelerden biridir. Diğer bir ifadeyle, Türkiye hiçbir zaman Estonya'da Sovyetler Birliği yönetimini tanımamıştır. Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla tekrar bağımsızlığını elde etmiş ve iki ülke arasındaki diplomatik ilişkiler 23 Ekim 1991 tarihinde yeniden kurulmuştur.[f]
  • Türkiye, tarihi ilişkileri nedeniyle Estonya'nın NATO'ya girmesinde en istekli ve kararlı ülkelerden biri olmuştur. Ayrıca ordusu yeni gelişmeye başlayan Estonya'ya Türkiye, askeri destek sağlamaktadır.[g]
  • Türkiye-Estonya parlamento grubu Haziran 2003'te Estonya Parlamentosu olan Riigikogu'da oluşturulmuştur.[h]
  • Estonya, Türkiye'nin AB üyeliğini desteklemektedir.[i]
Letonya-Türkiye ilişkileri
 Letonya
  • Letonya'nın Ankara'da büyükelçiliği bulunmaktadır.
  • Türkiye'nin Riga'da büyükelçiliği bulunmaktadır.[79]
  • İki ülke de OECD, NATO ve DTÖ üyesidir.
  • Letonya'da 200 Türk yaşamaktadır.[80]
  • İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2018'de 291 milyon $'dır.[80]
  • 2019'da Türkiye'yi 86,051 Leton ziyaret etmiştir.
  • Türkiye, Letonya'yı 1925 yılında tanımıştır. Baltıklarda ilk Türk Büyükelçiliği 1929 yılında Riga'da açıldı. 1944 yılında Sovyetler Birliği işgali ve ilhakı Türkiye tarafından tanınmamıştır. Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla 3 Eylül 1991 yılında Letonya'nın tekrar bağımsızlık kazanmasıyla ikili ilişkiler tekrar kurulmuştur.[81]
  • Letonya'da iki Türkoloji bölümü bulunur. Cesis şehrinde Türk şehitliği bulunmaktadır. 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında yaralanan ve Ruslara esir düşen Türk askerlerinin bir bölümü o dönemde Rus toprağı olan bugünkü Letonya topraklarına götürülmüştür. Bunlardan bir kısmı Cesis'teki mezarlığa defnedildi.[82]
  • Türkiye, Letonya'nın NATO üyeliğini desteklemiştir. Letonya'da Türkiye'nin AB üyeliğini desteklemektedir.[kaynak belirtilmeli]
Litvanya-Türkiye ilişkileri
 Litvanya
  • Litvanya'nın Ankara'da büyükelçiliği bulunmaktadır.
  • Türkiye'nin Vilnius'da büyükelçiliği bulunmaktadır.[83]
  • İki ülke de OECD, NATO ve DTÖ üyesidir.
  • İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2018'de 687 milyon $'dır.[84]
  • 2019'da Türkiye'yi 229,704 Litvanyalı vatandaş ziyaret etmiştir.[85]
  • Litvanya'da 475 Türk yaşamaktadır.[85]
  • Türkiye 28 Temmuz 1922'de[86] Litvanya'yı resmî olarak tanıdı ve aynı gün Türkiye'nin Estonya Büyükelçisi de Litvanya'ya akredite oldu. SSCB'nin Estonya, Letonya ve Litvanya'nın işgalini ve ilhakını takiben Tallinn'deki Türk Büyükelçiliği, 5 Eylül 1940'ta[87] kapatıldı. Ancak Türkiye, Litvanya'nın Sovyet ilhakını[88] hiçbir zaman tanımadı.
  • Gorbaçev'in Vilnius Katliamı'na izin verdiğinin ifşa edilmesinin[86] ardından Türkiye, Litvanya'nın bağımsızlığını tanımayı yeniledi ve[88] diplomatik ilişkilerini 3 Eylül 1991'de yeniden sağladı.
  • Türkiye ile Litvanya arasındaki siyasi ilişkiler olumlu bir seyir izlemektedir. Türkiye’nin Litvanya’nın NATO üyeliğini, Litvanya’nın Türkiye’nin AB üyeliğini desteklemesi iki ülke arasında işbirliği ve görüş alışverişini hızla artırmıştır.[85]
  • Türkiye, Litvanyalılar için en çok tercih edilen turizm ülkesi konumundadır. Litvanya’dan Türkiye’ye gelen turist sayısı 2019 yılında 229.704 olmuştur.[85]
  • Litvanya'da Türkçe dil dersleri, Vilnius Üniversitesi Filoloji Fakültesine bağlı Litvan Filolojisi Türkçe Bölümünde, Vilnius Üniversitesi Doğu Araştırmaları Merkezi Çağdaş Asya Çalışmaları Programı bünyesindeki Türkçe Bölümünde, Litvanya Eğitim Bilimleri Üniversitesinde ve Vytautas Didzioji (Kaunas) Üniversitesinde verilmektedir.[85]
Moldova-Türkiye ilişkileri
 Moldova

döneminde Besarabya olarak geçmiştir.[k]

  • Türkiye'nin Moldova'daki yatırımları 300 milyon $ civarındadır.[91]
  • Türk müteahhit şirketleri Moldova’da değeri 518 milyon Dolar’a ulaşan 38 proje üstlenmiştir.[91]
Polonya-Türkiye ilişkileri
 Polonya
Erdoğan ve Polonya cumhurbaşkanı Lech Kaczyński İstanbul'da, 24 Ocak 2007
Rusya-Türkiye ilişkileri
 Rusya
Türkiye cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Rusya devlet başkanı Vladimir Putin TürkAkım açılış töreninde, 19 Kasım 2018


Slovakya-Türkiye ilişkileri
 Slovakya
  • 1948 yılında[121] Çekoslovakya ile Türkiye arasındaki ilişkiler, Türk işletmelerinin sahip olduğu mülklerin kamulaştırılması[121][122] konusundaki anlaşmazlıklar nedeniyle hızla kötüleşti.[121]
  • 1993 yılında Türkiye, hem Slovakya'yı hem de Çekya'yı ayrı ve bağımsız bir devlet olarak resmen tanıdı.[123] Diplomatik ilişkiler ve Bratislava'daki Türk Büyükelçiliği 4 Ocak 1993'te kuruldu.[123]
  • Slovakya ve Türkiye, güçlü diplomatik bağlara sahiptir ve Slovakya'nın NATO İttifakına katıldığı 2004 yılından bu yana askeri alanlarında işbirliği yapılmaktadır.[72]
Türkiye-Ukrayna ilişkileri
 Ukrayna
Ukrayna Devlet Başkanı Petro Poroshenko, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ile İstanbul'da görüştü, 3 Kasım 2018
  • Türkiye ile Ukrayna'nın tarih boyunca tarihî, coğrafî ve kültürel yakınlıkları oldu. İki ülke arası diplomatik ilişkiler 1990'larda Türkiye'nin, Ukrayna'nın bağımsızlığını tanıyan ilk ülkelerden biri olmasıyla başladı.
  • Türkiye ile Ukrayna arasındaki ilişkilerde Kırım Tatarları'nın da önemli bir rolü vardır.[126]
  • Sovyetler Birliği'nin dağılması sonrasında Ukrayna'daki rejim değişikliği ile kurulan yeni Ukrayna devletini 16 Aralık 1991 tarihinde ilk tanıyan ülkelerden biri Türkiye Cumhuriyeti olmuş ve ikili ilişkiler olumlu seyretmiştir.[127] Bu dönemde, her iki tarafın da başta ticaret olmak üzere ikili ilişkileri geliştirme isteği ve iradesi artmıştır. 3 Aralık 1993 tarihinde onaylandıktan sonra, 3919 numaralı kanunun 8 Aralık 1993 tarihindeki 21782 sayılı Resmî Gazete de yayımlanmasıyla yürürlüğe giren "Türkiye Cumhuriyeti ile Ukrayna Arasında Dostluk ve İşbirliği Anlaşması" ikili ilişkileri olumlu seyrini pekiştirmiştir.[128]
  • 2014 yılında Rusya'nın Ukrayna'ya bağlı olan Kırımı işgal etmesi[129] üzerine Türkiye taraflara itidal çağrısı yapmıştır. Daha sonra Ukrayna, Türkiye'den yardım istemiştir. Türkiye bu konuda hamleler yapmış,[130] Rusya ile birebir görüşmeler yapılmış ve olumlu sonuçlar alınmıştır. Genel olarak Türkiye, Rusya'nın Kırım'a olan müdahalesini "işgal" şeklinde nitelendirmiştir. 2016 yılında Ukrayna devlet başkanı Petro Poroşenko ile Türkiye'de buluşan Recep Tayyip Erdoğan, Kırım sorunu için: "Türkiye, Kırım'ın gayrimeşru ihlakını tanımamıştır, bundan sonra da tanımayacaktır." ifadelerini kullanmıştır.[126]
  • 2015 yılında sınır ihlali gerçekleştirdiği iddiasıyla Türk Hava Kuvvetleri tarafından Rus Su-24 uçağının düşürülmesinin akabinde Rusya ve Türkiye arasında diplomatik ve ticari kriz yaşanmış, Rusya hükûmeti Türkiye'ye karşı ticari yaptırım uygulama kararı almış, Ukrayna hükûmeti ise yaşanan krizin ardından Türkiye'ye destek vermiştir.[131] Şubat 2016'da ise Ukrayna ve Türkiye ortak askerî araç ve silah üretimi konusunda anlaştı.[132]

Afrika[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye şu anda Afrika ülkelerine en çok yardım sağlayan ülkelerden birisidir.[kaynak belirtilmeli] Özellikle Müslüman Afrika ülkelerinde sevilen bir ülkedir.[133]

Faaliyetler[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye Afrika ülkelerindeki orunları çözmek için "Afrika'nın sorunlarına Afrikalı çözümler" ilkesi ile hareket etmektedir.[133]

Türkiye Büyükelçiliklerin yanı sıra Afrika'da; TİKA, AFAD, Yunus Emre Enstitüsü, Maarif Vakfı, Türkiye Diyanet Vakfı, Anadolu Ajansı ve Türk Hava Yolları'da faaliyet göstermektedir.[133]

1992 yılından, 2020 yılına kadar 13.119 Afrikalı öğrenci Türkiye'de lisans, lisansüstü ve doktora eğitimi almıştır.[133]

Ticaret[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'nin, Afrika ülkeleri ile ticaret rakamları 2003 yılında 5,4 milyar $ seviyelerindeyken bu sayı 2020 itibarıyla 25,3 milyar $ bandına çıkmıştır.[133] 2003 yılında Sahra Altı Afrika ülkeleri ticaret 1,35 milyar $ seviyelerindeyken 2020'den sonra bu sayı 10 milyar $'a çıkmıştır.[133]

1970'ler[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'nin Sahraaltı Afrika ülkelerine yönelik ilk açılımı 1978-79 yıllarında gerçekleşmiştir. Bu amaçla Dışişleri Bakanlığı'nda Afrika işlerine bakacak bir daire kurulmuş ve ekonomik ilişkileri geliştirme ağırlıklı çalışmalara başlanmıştır.

Afrika ülkeleriyle ekonomik ilişkileri geliştirmek için kamu ve özel kesim temsilcilerinden oluşan bir heyet 12-18 Şubat 1979 tarihlerinde Nijerya ve Kenya'yı ziyaret etmiş, daha sonra da üç gruba ayrılarak Uganda, Etiyopya ve Sudan'da temaslarda bulunmuştur. Aynı dönemde Tanzanya ve Somali'de büyükelçilikler açılmış, Zimbabwe'nin bağımsızlığı için mücadele eden örgütlere yardım sağlanmıştır.[134]

2000'ler[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye, 2002'de kurulan Afrika Birliği'nin, 2005 yılında gözlemci üyesi, 2008'de ise stratejik ortağı olmuştur.[133][135]

Türkiye'nin Afrika'ya açılma politikası 2013 yılına kadar başarılı şekilde sürdürülmüş ve Türkiye bu doğrultuda Afrika ortaklık politikasına başlamıştır.[133]

Türkiye'nin 2002 yılında 12 Afrika ülkesinde büyükelçiliği bulunurken bu sayı 2019'da 42'ye yükselmiştir.[133] 2008 yılında Türkiye'de 10 Afrika ülkesinin büyükelçiliği bulunurken, 2019 yılında da bu sayı 36'ya çıkmıştır.[133] Son olarak Sierra Leone Türkiye'de büyükelçilik açmıştır ve Ankara'daki büyükelçilik sayısı 37 olmuştur.[133]

Kuzey Afrika ülkeleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Ülke Bilgiler Notlar
Cezayir-Türkiye ilişkileri
 Cezayir

Recep Tayyip Erdoğan'ın 2006 yılında Cezayir ziyareti sırasında imzalanan "Dostluk ve İşbirliği Anlaşması'na ilişkin projelerden biri olarak tarihe geçmiştir.

  • Cezayir tarafının talebi üzerine başkent Cezayir’deki Keçiova Camii'ne ilaveten tarihi Kasaba mahallesindeki evlerin bir bölümünün ve Oran vilayetindeki Bey Sarayı ile Paşa Camii’nin

restorasyonunun da ülkemizce yapılması kararlaştırılmıştır.

Mısır-Türkiye ilişkileri
 Mısır

ettikten sonra 1841'de Kavalalılar Hanedanı tarafından yönetilecek olan, iç işlerinde serbest dış işlerinde Osmanlı Devleti'ne bağlı Mısır Hidivliği'ni kurmuştur. Böylece Mısır Eyaleti ortadan kalkmıştır.

1914 yılında I. Dünya Savaşı'nın başında İngiltere Mısır'ı ilhak ettiğini açıklamıştır. Lozan Antlaşması'nın 17. maddesinde "Türkiye'nin, Mısır ve Sudan üzerindeki bütün hak ve dayanaklarından feragatinin hükmü

5 Kasım 1914 tarihinden geçerlidir." hükmü yer almıştır.

  • 2013 Mısır askerî darbesinin ardından iki ülke arasındaki ilişkiler gerginleşmiş ve iki ülkenin diplomatik ilişkileri maslahatgüzar seviyesine gerilemiştir. İlerleyen dönemlerde ise cumhurbaşkanı

Recep Tayyip Erdoğan ve başbakan Binali Yıldırım, askerî müdahaleyi darbe olarak nitelendirmiştir. Erdoğan Sisi’yi “tiran” olarak nitelemiştir, Sisi ise "Türkiye içişlerimize karışmayı bırakmalı"

şeklinde açıklamalarda bulunmuştur.

Libya-Türkiye ilişkileri
 Libya

karşılaştırıldığında çok az da olsa bir Osmanlı mirasını paylaşmaktadır.

Türk eşyalarını almaya tercih edilmesinde karar vermiştir.

  • Muammer Kaddafi birçok konuda Türkiye'nin lehine politika yönetse de Kürt bağımsızlığını desteklemiştir. Bu destekleme sonucunda Türkiye-Libya ilişkileri zarar görmüştür.
  • Türkiye, Fransa cumhurbaşkanı Sarkozy'yi Libya halkının özgürleşmesi konusunda Fransız çıkarlarını sürdürmekle suçladı[146] ve 20 Mart'ta gözlemci bir tutum aldı.[147] Türkiye, 2011 yılında Libya

ile ilişkileri kesen ilk ülkeler arasında yer aldı ve Kaddafi'ye görevi bırakmasını ve sürgüne gitmesini teklif etti.[148] Kaddafi ise bunu reddetti.[149]

Hafter'in Türkiye karşıtı tutumu, Türkiye ile Tobruk hükûmeti arasında süren düşmanlığa katkıda bulunmuş, Türkiye de Trablus'taki hükûmete silah ve mühimmat taşımıştır.[150][151]

  • 2 Ocak 2020'de Türkiye Büyük Millet Meclisi, başkentte BM tarafından tanınan hükûmeti desteklemek için Libya'ya asker yerleştirme tasarısını onayladı. Mevzuat 325-184 oyla kabul edildi, ancak

konuşlandırmanın ayrıntıları miktar ve zamanlama açısından henüz açıklanmadı.[152] 6 Ocak'ta Türk birlikleri Libya'ya gönderilmeye başladı.[153] 8 Ocak 2020'de Türkiye cumhurbaşkanları

Tayyip Erdoğan ve Hafter'i destekleyen Rusya devlet başkanı Vladimir Putin arasındaki görüşmelerden sonra, Türkiye ve Rusya Libya'daki tüm tarafları 12 Ocak gece yarısından itibaren ateşkes ilan etmeye çağırdı.[154]

Fas-Türkiye ilişkileri
 Fas
  • Fas'ın, Ankara'da büyükelçiliği, İstanbul'da başkonsolosluğu bulunmaktadır.
  • Türkiye'nin Rabat'ta büyükelçiliği bulunmaktadır.[155]
  • İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2018'de 2.71 milyar $'dır.[156]
  • 2017 yılında Türkiye'yi 114,155 Faslı vatandaş ziyaret etti.[156]
  • Yunus Emre Enstitüsü'nün Rabat'ta bir merkezi bulunmaktadır.
  • Fas’ta son yıllarda altyapı ihalelerini kazanan Türk firmalarının sayısı artmaktadır.[157]
  • Halihazırda Fas’ta faaliyet gösteren Türk firması sayısı 160 civarındadır.[157]
  • Fas'da müteahhitlik faaliyetleri yöneten Türk firmalarının yatırımı 4,1 milyar $ civarındadır.[157]
Portekiz ordusunun kuşatılmasını tasvir eden Ksar el Kebir savaşı
bağlantı=|küçükresim

ve 34 sahra topu ile Fas'a yardımda bulunmuştur.[158]

Savaştan sonra Fas, Osmanlı İmparatorluğu'na bağlı olarak varlığını sürdürmüştür.

Tunus-Türkiye ilişkileri
 Tunus [[ملف:Turkish and Tunisian prime ministers.jpg|bağlantı=https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Turkish_and_Tunisian_prime_ministers.jpg%7Cküçükresim%7CRecep Tayyip Erdoğan ve Ali Larayedh.]]

100.000 asker ve 300 gemi ile 1574 yılında İspanyollar ile savaşmıştır ve kesin zafer ile ayrılarak Tunus topraklarını sınırlarına katmıştır.

Sahra Altı Afrika ülkeleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Ülke Notlar Bilgiler
Angola-Türkiye ilişkileri
 Angola
Benin-Türkiye ilişkileri
 Benin
  • İki ülke arasında Türkiye-Benin İş Konseyi kurulmuştur.[164]
  • İki ülkenin meclisleri arasında imzalanan bir anlaşmayla Türkiye - Benin Parlamentolar Arası Dostluk Grubu kurulmuştur.[165]
Botsvana-Türkiye ilişkileri
 Botsvana
  • Türkiye, 2009 yılından beri Botsvana öğrencilerine burs vermektedir. 2012'de 13 öğrenci Türkiye'de eğitim görmüştür.[167][168]
Burkina Faso-Türkiye ilişkileri
 Burkina Faso
  • Türkiye, TİKA ve Türk Kızılayı aracılığıyla sağlık, gıda, eğitim, bilim, ulaşım gibi çeşitli alanlarda Burkina Faso’ya kalkınma yardımlarında bulunmaktadır.
  • İki ülke arasında vize muafiyeti anlaşması vardır.[170]
Burundi-Türkiye ilişkileri
 Burundi

Ancak kısa bir süre sonra ilişkiler normale dönmüştür.[172]

  • 1972'de Burundi'deki Tutsi ağırlıklı hükûmet ve ordu tarafından ülkedeki Hutulara karşı işlenen katliamın akabinde ilişkiler tekrar kötüleşti.[172][173]
  • 2000 yılında, Türk diplomatik misyonlarının Arusha Barış Mutabakatı'nı güçlü bir şekilde desteklemesiyle ikili ilişkiler yeniden canlandı.[174]
  • Türkiye, Burundi'den kahve ithal etmektedir. Ayrıca Türkiye çeşitli uluslararası yardım programlarıyla Burundi'ye destek sağlamaktadır.[175]
Kamerun-Türkiye ilişkileri
 Kamerun
  • Kamerun'un, Ankara'da büyükelçiliği bulunmaktadır.
  • Türkiye'nin, Yaoundé'de büyükelçiliği bulunmaktadır.
  • İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 205 milyon $'dır.[176]
  • Kamerun’da TMV’nin okullarında eğitim verilmektedir.
  • Türkiye Bursları kapsamında Kamerunlu öğrencilere burs verilmektedir.
Yeşil Burun Adaları-Türkiye ilişkileri
 Yeşil Burun Adaları
  • İki ülkenin ilişkileri pek gelişmemiştir.
Orta Afrika Cumhuriyeti-Türkiye ilişkileri
 Orta Afrika Cumhuriyeti
Çad-Türkiye ilişkileri
 Çad
Komorlar-Türkiye ilişkileri
 Komorlar
Kongo Cumhuriyeti-Türkiye ilişkileri
 Kongo Cumhuriyeti
Fildişi Sahili-Türkiye ilişkileri
 Fildişi Sahili
Kongo Demokratik Cumhuriyeti-Türkiye ilişkileri
 Kongo DC
Cibuti-Türkiye ilişkileri
 Cibuti
  • Cibuti'nin, Ankara'da büyükelçiliği bulunmaktadır.[194]
  • Türkiye'nin, Cibuti'de büyükelçiliği bulunmaktadır.[194]
  • İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 252 milyon $'dır.[194]
  • İki ülke arasındaki siyasi, ekonomik ve ticari ilişkiler her geçen yıl gelişmektedir.[195]
Eritre-Türkiye ilişkileri
 Eritre
Ekvator Ginesi-Türkiye ilişkileri
 Ekvator Ginesi
Esvatini-Türkiye ilişkileri
 Esvatini
  • Türkiye, özel mülkiyetin kamulaştırılmasına karşı çıkan [204] ve Svazi toplulukları arasındaki kavgayı bitiren Sobhuza'yı destekledi.[205] Türkiye Sobhuza’nın bölgenin ekonomik kalkınması için Beyaz yerleşimcilere ihtiyaç duyduğu yönündeki iddiasına açıkça katılmasa da, sahibinin ırkından bağımsız olarak özel mülkiyetin korunması gerektiğini savundu.[205]
Etiyopya-Türkiye ilişkileri
 Etiyopya
Gabon-Türkiye ilişkileri
 Gabon
Gambiya-Türkiye ilişkileri
 Gambiya
Gana-Türkiye ilişkileri
 Gana
  • Gana'nın, Ankara'da büyükelçiliği bulunmaktadır.[216]
  • Türkiye'nin, Akra'da büyükelçiliği bulunmaktadır.[216]
  • İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2018'de 353 milyon $'dır[216]
Gine-Türkiye ilişkileri
 Gine
Gine-Bissau-Türkiye ilişkileri
 Gine-Bissau
  • TİKA, Gine Bissau’da “eğitim, sağlık, idari ve sivil altyapıların güçlendirilmesi” alanlarında birçok proje gerçekleştirmiştir.[221]
  • Türkiye Cumhuriyeti Hükûmeti ile Gine Bissau Cumhuriyeti Hükûmeti Arasında Güvenlik İşbirliği Anlaşması 22 Şubat 2014 tarihinde Bissau'da imzalanmıştır.
  • 2014 yılında ayrıca, Sivil Havacılık Mutabakat Muhtırası imzalanmış; Hava Ulaştırma Anlaşması parafe edilmiştir.
Kenya-Türkiye ilişkileri
 Kenya
  • Türkiye-Kenya ilişkileri Kenya’nın 1963’te bağımsızlığını kazandığı günden bu yana her geçen gün gelişen bir seyir izlemiştir.[223]
  • Türkiye Afrika’yla ilişkilerinde Kenya’yı başat bir aktör olarak değerlendirmektedir.[223]
  • Türkiye Bursları kapsamında Kenyalı öğrencilere her yıl yüksek öğrenim bursları tahsis edilmektedir.[223]
  • Türkiye Bursları kapsamında, 2019-2020 öğretim yılı için 26 Kenyalı öğrenciye burs sağlanmıştır.[223]
Lesotho-Türkiye ilişkileri
 Lesotho
Liberya-Türkiye ilişkileri
 Liberya
Madagaskar-Türkiye ilişkileri
 Madagaskar
Mali-Türkiye ilişkileri
 Mali
Malavi-Türkiye ilişkileri
 Malavi
Mauritius-Türkiye ilişkileri
 Mauritius
  • Türkiye'de "Türkiye Bursları" kapsamında Mauritiuslu öğrencilere yüksek öğrenim bursu tahsis edilmektedir. 1992 yılından günümüze 54 öğrenciye burs sağlanmıştır.[239]
  • Türkiye Dışişleri Bakanlığının Diplomasi Akademisince her yıl düzenlenen Uluslararası Genç Diplomatlar Eğitim programı kapsamında, şu ana kadar Mauritius’tan 4 diplomat Türkiye'de ağırlanmıştır.[239]
  • İkili ekonomik ilişkilerin hukuki altyapısını tesis etmek amacıyla çalışmalar sürmektedir. İki ülke arasında Serbest Ticaret, Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması ile Ticari ve Ekonomik İşbirliği Anlaşmaları imzalanmıştır.[239]
Moritanya-Türkiye ilişkileri
 Moritanya
  • İki ülke arasındaki ilişkiler, Moritanya’nın bağımsızlığını kazandığı 1960’ı takip eden yarım yüzyıllık süreçte oldukça zayıf seyretmiş ve ülkenin ilk cumhurbaşkanı Muhtar Veled Dâde’nin 1974’te Türkiye’yi ziyareti dışında üst düzey bir ilişki kurulmamıştır.[14]
  • 2016 yılında Türkiye Tarım ve Orman Bakanlığı ve 2017’de Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı tarafından gerçekleştirilen Moritanya ziyaretleri, iki ülke arasındaki ticari ilişkileri güçlendirmiş, birçok ortak proje ve hibe programı üzerinde mutabakatlar sağlanmıştır.[14]
  • Moritanya’da az sayıda Türk firması inşaat, balıkçılık ve mobilya sektörlerinde faaliyet göstermektedir ancak ülke sahip olduğu potansiyelle Türk iş adamları için yeni ve büyük bir pazar potansiyeli taşımaktadır. Özellikle Moritanya’nın sahip olduğu zengin balık varlığı bu bakımdan dikkate değerdir.[14]
  • Türkiye, TİKA aracılığıyla çeşitli alanlarda Moritanya’ya kalkınma yardımlarında bulunmaktadır.[14]
  • Türkiye Maarif Vakfı Moritanya’da eğitim-öğretim faaliyetlerinde bulunmaktadır. Moritanyalı öğrencilere 1992’den bu yana Türkiye Bursları verilmektedir.[14]
Mozambik-Türkiye ilişkileri
 Mozambik
  • İki ülke arasındaki ilişkilerin hukuki zemininin kurulması amacıyla başta ekonomik olmak üzere, her alanda anlaşmaların imzalanması için çalışmalar sürdürülmektedir. Bugüne değin Mozambik ve Türkiye arasında Hava Ulaştırma Anlaşması imzalanmıştır.
  • Doğal kaynaklar bakımından son derece zengin olan Mozambik’le sanayi ve teknolojik açıdan daha gelişmiş Türkiye arasındaki ekonomik işbirliğinin geliştirilmesi için büyük bir potansiyel mevcuttur. Türkiye'nin Mozambik'te 40’a yakın firması ve bu firmaların 200 milyon Dolar civarında yatırımı bulunmaktadır.
Namibya-Türkiye ilişkileri
 Namibya
  • Türkiye, Namibya kurulduktan sonra ülkenin bağımsızlığını savundu ancak birçok ülke, ülkenin Sovyetler Birliği ile müttefik olan Sam Nujoma yönetimindeki hareketini desteklemekten vazgeçti.[243]
  • Türkiye Bursları kapsamında, 1992 yılından bu yana 12 Namibyalı öğrenciye burs tahsis edilmiştir.[244]
Nijer-Türkiye ilişkileri
 Nijer
  • 19. yüzyıl ortalarında Sudan ve Uganda toprakları Osmanlı'nın Mısır valileri tarafından ele geçirilmişti. Diğer taraftan Trablusgarp'tan güneye doğru Çad Gölü havzasına kadar gidilerek Nijer ve Çad üzerinde hâkimiyet kurulmaya çalışılmıştı.[182]
  • 2012 yılından bu yana 2 ülke arasında 29 uluslararası anlaşma imzalanmıştır.[247]
  • Parlamentolararası ilişkiler bağlamında, TBMM ve Nijer Ulusal Meclisi bünyesinde Dostluk Grupları mevcuttur.[246]
  • Türk Sivil Toplum Kuruluşları Nijer’de aktif durumda olup, su kuyuları açmakta, ücretsiz sağlık hizmetleri vermekte ve halka gıda dağıtmaktadırlar.[246]
  • Her yıl 50 Nijerli hastaya Türkiye de ücretsiz tedavi imkânı sunulmaktadır.[246]
  • Türkiye Maarif Vakfı’na ait “Türk-Nijer Dostluk Okulları” Nijer’de faaliyet göstermektedir.[246]
  • 1992’den bu yana Türkiye Bursları kapsamında Nijerli öğrencilere burs verilmektedir.[246]
Nijerya-Türkiye ilişkileri
 Nijerya
  • Nijerya ve Türkiye birçok ulusal problemde batı yanlısı anlayışı ile ortak hareket etmiştir.
  • Nijerya İç Savaşı'na kadar Nijerya ve Türkiye çok güçlü ilişkilere sahipti. Bu güçlü ilişki, Nijerya İç Savaşı sırasında zayıfladı.[250] Türkiye iç savaş sırasında tarafsız kaldı[250] ve [250] iki tarafa da silah satmayı reddetti. İlişkiler 1990'ların başında dış politikada yakın işbirliği ile yeniden gelişti.[251]
  • 1990 yazında Irak'ın Kuveyt'i işgaliyle başlayan Körfez krizi sırasında iki ülke işbirliği yaptı.[251] Her iki ülke de BM politikasının aktif bir destekçisi oldu.[251]
  • Türkiye Bursları kapsamında, 1992’den bu yana Nijeryalı öğrencilere burs verilmektedir.[252]
Ruanda-Türkiye ilişkileri
 Ruanda
  • Ruanda soykırımının sona ermesinden sonra, Türkiye[254] ve Amerika Birleşik Devletleri Ruanda hükûmetine yardım etti[255] ve ülkeye yatırım yapmaya başladı.
  • Türkiye, barışı koruma misyonunun artık Ruanda'nın güvenliğiyle her zamankinden daha alakalı olduğunu savunarak, BM'yi 270 askerin Ruanda'da kalmasına izin vermeye ikna etmek için BM Büyükelçisi Madeleine Albright ile işbirliği yaptı.
  • Son dönemlerde en çok gelişen Afrika ülkelerinden birisi olan Ruanda'ya en çok yatırım yapan ülkelerin başında Türkiye gelmektedir.
  • Ruanda’ya, Türkiye Bursları kapsamında her yıl yüksek öğrenim bursu tahsis edilmektedir. 2019-2020 akademik yılında lisans, yüksek lisans ve doktor öğrencilerinden oluşan 35 Ruanda vatandaşına burs verilmiştir. 1992 yılından bu yana toplam 180 Ruandalı öğrenci hükümet burslarından faydalanmıştır.[256]
São Tomé ve Príncipe-Türkiye ilişkileri
 São Tomé ve Príncipe
Senegal-Türkiye ilişkileri
 Senegal
Seyşeller-Türkiye ilişkileri
 Seyşeller
  • İki ülke arasındaki diplomatik ilişkiler Haziran 1995’te kurulmuştur.[266]
Sierra Leone-Türkiye ilişkileri
 Sierra Leone
Somali-Türkiye ilişkileri
 Somali
Türk askerleri ve Somalili yetkililer üssün açılışını yapıyor.
Somali Cumhurbaşkanı Hasan Şeyh Mahmud, Somali'nin başkenti Mogadişu'ya ziyarette bulunan Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ı karşılıyor, 25 Ocak 2015
Güney Afrika Cumhuriyeti-Türkiye ilişkileri
 Güney Afrika
Güney Sudan-Türkiye ilişkileri
 Güney Sudan Ana Madde: Güney Sudan-Türkiye ilişkileri
  • 19. yüzyıl ortalarında Sudan ve Uganda toprakları Osmanlı'nın Mısır valileri tarafından ele geçirilmişti. Diğer taraftan Trablusgarp'tan güneye doğru Çad Gölü havzasına kadar gidilerek Nijer ve Çad üzerinde hâkimiyet kurulmaya çalışılmıştı.[182]
  • Türkiye, 2011'de Güney Sudan'ın Sudan'dan ayrılmasıyla bağımsızlığını tanıyan ilk ülkelerden birisidir. Bağımsızlığın akabinde Juba'daki Türk Başkonsolosluğu büyükelçilik statüsüne yükseltildi.
  • Türkiye, Güney Sudan’da Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığıaracılığıyla kapasite artırımı ve teknik işbirliği çalışmalarında bulunmaktadır.[290]
  • İki ülke Nisan 2017’de ekonomik ve ticari ilişkileri geliştirmek amacıyla "Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması" imzalamıştır.[290]
  • Türkiye tarafından Güney Sudan’da TİKA eşgüdümünde, kapasite artırımı ve teknik işbirliği çalışmalarına öncelik verilmektedir.[291]
  • Eğitim işbirliği bağlamında ve Türkiye Bursları kapsamında, Güney Sudan’dan 2019-2020 döneminde 26 öğrenciye burs verilmiştir. Bugüne kadar toplam 140 Güney Sudanlı öğrenciye burs sağlanmıştır.[291]
Sudan-Türkiye ilişkileri
 Sudan
Tanzanya-Türkiye ilişkileri
 Tanzanya
  • Türkiye Bursları kapsamında Tanzanyalı öğrencilere yükseköğrenim bursları tahsis edilmektedir. 2019-2020 eğitim yılında Türkiye Burslarından yararlanmaya hak kazanan öğrencilerin sayısı 27 olmuştur.[301]
  • Recep Tayyip Erdoğan Doğu Afrika turu kapsamında 22-23 Ocak 2017 tarihlerinde Tanzanya’yı ziyaret etmiştir ve bu ziyaret sonucunda 10 Anlaşma imzalanmıştır.[301]
Togo-Türkiye ilişkileri
 Togo
  • Türkiye, Lomé'de büyükelçilik açmayı planlamaktadır.[302]
  • İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 106 milyon $'dır.[302]
Türkiye-Uganda ilişkileri
 Uganda
Türkiye-Zambiya ilişkileri
 Zambiya
  • İki ülke, işbirliği ilişkilerini geliştirmek üzere tarım, turizm, sağlık, altyapı/konut gibi alanlarda teknik düzeyde yakın çalışmalar yürütmektedir.[306]
  • Türkiye Zambiya’nın kalkınma gündemine ülkenin 7. Ulusal Kalkınma Planına (2017-2021) uygun çerçevede kapasite geliştirme ve kurumsal yapılandırma kapsamında katkı sunmaktadır.[306]
  • TİKA aracılığıyla çeşitli alanlarda Zambiya’ya kalkınma yardımında bulunmaktadır.[306]
  • Türkiye tarafından Zambiyalı öğrencilere 1992’den bu yana Türkiye Bursu verilmektedir.[306]
Türkiye-Zimbabve ilişkileri
 Zimbabve
  • TİKA aracılığıyla çeşitli alanlarda Zambiya’ya kalkınma yardımında bulunmaktadır.[308]
  • Türkiye tarafından Zambiyalı öğrencilere 1992’den bu yana Türkiye Bursu verilmektedir.

Okyanusya[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'nin Okyanusya ülkeleri ile etkileşimi tarihsel olarak Suriye ve Lübnan bölgelerinden Avustralya'ya yapılan göçlerle başlamıştır. I. Dünya Savaşı'nda Anzak birliklerinin Gelibolu'daki serüveni, savaş sonrasında ilişkileri olumlu etkilemiş, Avustralyalı devlet adamlarıyla asker ailelerinin Gelibolu’daki anıt mezarları ziyaretleri ile iki ülke ilişkileri ileri dönemde de artarak gelişmiştir.

Diplomatik ilişkiler ise 1967-1968 yıllarında karşılıklı açılan büyükelçilikler ile başlamıştır. 23-25 Nisan 2015 tarihlerinde İstanbul ve Çanakkale’de gerçekleştirilen Çanakkale Savaşları ’nın 100. Yıldönümü Anma Etkinliklerine katılmak üzere dönemin Avustralya Başbakanı Tony Abbott Türkiye'yi ziyaret etmiştir. Ayrıca dönemin Yeni Zelanda Başbakanı John Key, anma etkinlikleri kapsamında İstanbul’da düzenlenen Barış Zirvesi’nde ana konuşmacılardan biri olmuştur. 10 binden fazla Yeni Zelandalı ve Avustralyalının katıldığı Anzak Günü törenleri de başarıyla gerçekleştirilmiştir.[309][310][311]

Uluslararası örgütler[değiştir | kaynağı değiştir]

Sosyal[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuruluş Üyelik durumu Üye olduğu tarih
Asya Karşılıklı Tedbir ve Güvenlik Önlemleri Konferansı Üye 1993
Avustralya Grubu Üye
Akdeniz için Birlik Üye 13 Temmuz 2008
Güney Doğu Asya Ülkeleri Birliği Diyalog Ortağı 6 Ağustos 2017
Güneydoğu Avrupa İşbirliği Süreci Üye 1996
Asya İşbirliği Diyaloğu Üye 26 Eylül 2013
Şangay İşbirliği Örgütü Diyalog Ortağı 26 Nisan 2013
Avrupa Birliği Aday Ülke
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı Kurucu üye 25 Haziran 1973
Avrupa Konseyi Kurucu üye 9 Ağustos 1949
Birleşmiş Milletler Kurucu üye 24 Ekim 1945
Interpol Üye
Europol Stratejik ortak
İslam İşbirliği Teşkilatı Kurucu üye 25 Eylül 1969
Afrika Birliği Stratejik ortak Ocak 2008[312]
Akdeniz İçin Birlik Kurucu üye 13 Temmuz 2008
Türk Konseyi Kurucu üye 3 Ekim 2009
Türk Devletleri Parlamenter Asamblesi Kurucu üye 21 Kasım 2008
Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı Kurucu üye 12 Temmuz 1993
Portekizce Konuşan Ülkeler Topluluğu Gözlemci 2008

Ekonomik[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuruluş Üyelik durumu Üye olduğu tarih
Asya Kalkınma Bankası Üye 1991
Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası Üye 20 Mart 1991
Dünya Ticaret Örgütü Üye 26 Mart 1995
G-20 Kurucu üye 1976
D-8 Kurucu üye 1997
Birleşmiş Milletler Latin Amerika ve Karayipler Ekonomik Komisyonu Üye 26 Temmuz 2017
Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Kurucu üye 1985
Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü Kurucu Üye 14 Aralık 1960
Karadeniz Ülkeleri Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Kurucu üye 25 Haziran 1992
Uluslararası Para Fonu Üye 11 Kasım 1947
Uluslararası Ödemeler Bankası Üye
Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası Üye
Dünya Bankası Üye 1947
İslam Kalkınma Bankası Kurucu üye 10 Ağustos 1974

Askeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuruluş Üyelik durumu Üye olduğu tarih
Karadeniz Donanma İş Birliği Görev Grubu Kurucu üye 2 Nisan 2001
Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü Üye 18 Şubat 1952
Avrasya Askeri Statülü Kolluk Kuvvetleri Teşkilatı Kurucu Üye 25 Ocak 2013

Teknik[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuruluş Üyelik durumu Üye olduğu tarih
Avrupa Patent Ofisi Üye 1 Kasım 2000
Avrupa Sivil Havacılık Konferansı Kurucu üye 1955
Avrupa Telekomünikasyon Standartları Enstitüsü Üye
Avrupa Yayın Birliği Kurucu üye (TRT) 1950
Dünya Posta Birliği Kurucu üye 1 Temmuz 1875
Uluslararası Telekomünikasyon Birliği Kurucu üye 1 Ocak 1866
Uluslararası Denizcilik Örgütü Üye 1958
Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu Üye
Uluslararası Enerji Ajansı Üye 2015
Nükleer Enerji Ajansı Üye
Nükleer Tedarikçiler Grubu Üye

Spor[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuruluş Üyelik durumu Üye olduğu tarih
Avrupa Ragbi Federasyonları Birliği Üye 2013
Avrupa Futbol Federasyonları Birliği Üye 1962
Uluslararası Futbol Federasyonları Birliği Üye 1923
Uluslararası Olimpiyat Komitesi Üye 1911

Savaşlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayasofya'nın minaresine konuşlanmış hava savunma maksatlı MG 08 makineli tüfek birliği (Eylül 1941).

II. Dünya Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]

II. Dünya Savaşı öncesinde Çekoslovakya'nın ve Arnavutluk'un işgallerinden endişelenen Türk hükûmeti, 1939'da İngiltere ve Fransa ile ortak bir bildiri yayımladı. 19 Ekim 1939'da Ankara'da bu iki devlet ile Türkiye arasında ittifak kuruldu.[313][314] Buna göre Akdeniz'de bir savaşın olması halinde üç devlet yardımlaşacaktı. Maddeler arasında askerî ve maddi yardımdan da bahsedilmekteydi. Ancak savaş zamanı Türkiye, Sovyet Rusya unsurunu gerekçe göstererek savaşa fiilen katılmadı.[314] 25 Mart 1941 tarihinde Türkiye ile Sovyet Rusya arasında saldırmazlık halini duyuran bildiri yayımlandı.[315] Aynı yıl Nazi Almanyası ile Sovyet Rusya arasında saldırmazlık paktı geçerliyken Balkan Seferi başladı. İşgal ihtimali üzerinden baskı yapan Müttefiklere rağmen Türkiye çatışmaya girmedi ve Alman büyükelçisi Von Papen aracılığıyla diplomatik ilişkiler geliştirildi; 18 Haziran 1941'de Türk-Alman Dostluk Paktı imzalandı.[316][317]

Aynı zamanda Almanya'ya 90.000 ton krom madeninin satımı başladı, bunun karşılığında Türkiye'nin silah ve araç ihtiyacı Almanya tarafından karşılanacaktı.[316][318] İmzalanan antlaşmadan dört gün sonra Barbarossa Harekatı başladı; 12 Temmuz 1941'de İngiltere-Sovyet Rusya ortak hareket antlaşması imzalandı.[319] Bu harekâtın ardından Alman Dışişleri Bakanı Ribbentrop, büyükelçi aracılığıyla Alman kuvvetlerinin Türkiye üzerinden Kafkaslara ve Irak'a sevkiyatı için baskı yapmaya başladı, bu isteğin yerine getirilmesi halinde Türkiye'ye Balkanlar'da bazı toprakların ve Ege'de bir adanın teslim edileceği taahhüt edildi.[320] Her iki tarafın baskılarına rağmen Türkiye savaşa girmedi, bu süre zarfında Almanya, Stalingrad Muharebesi'ni kaybetti ve Türkiye'nin denge politikası devam etti. İki tarafla imzalanan saldırmazlık paktlarına rağmen Türkiye temkinli davranmaktaydı; zira komşu ülke İran, saldırmazlık paktına rağmen Ağustos 1941'de Sovyet-İngiliz ortak saldırısına uğradı, aynı şekilde saldırmazlık paktı imzalanalı 2 yıl olmadan Almanya da Sovyet Rusya'ya saldırmıştı.[321] 14 Ocak 1943'te Müttefik devlet başkanlarının katılımıyla Casablanca Konferansı düzenlendi, konferansta Türkiye'nin güçlendirilmesi ve savaşa sokulması kararlaştırıldı.[322][323] Amaç, Nazi Almanyası'nın uydu devleti Romanya'daki petrol kuyularını vurmaktı.[322] Konferanstan sonra ABD'nin diplomatik ve maddi temasları İngiltere üzerinden kurmayı tercih etmesi Türkiye'de tepkiyle karşılandı.[322] Balkanlar'da yeni bir cephe açılmasını düşünen Churchill, bu cephede Müttefiklere Türkiye'nin de destek vermesini sağlamak için 30 Ocak 1943'te Adana'ya geldi.[324] Adana'nın 23 kilometre dışında bulunan Yenice istasyonunda bir tren vagonunun içinde yapılan Yenice görüşmelerinde, Sovyetler'e olan güvensizlik ve Türk ordusunun donanımsızlığı gerekçeleriyle Churchill'in talepleri reddedildi.[324] Bölgede varlığı devam eden Almanya ile ilişkileri zayıflatmamak için basın yoluyla Türkiye'nin dış politikada değişime başvurmayacağı açıkça ifade edildi.[325] 1943'ten sonra Müttefiklerin baskıları devam etse de Türkiye'nin denge politikası bir süre devam etti, Müttefiklerin savaştaki üstünlüğü Türk-Alman ilişkilerini de etkiledi ve 20 Nisan 1944'te Almanya'ya krom sevkiyatı durduruldu.[326] Müttefikler, sevkiyatın durdurulmaması halinde ambargo uygulayacaklarını belirtmişlerdi.[326] Almanya'nın buna tepkisi büyükelçi aracılığıyla nota vermek oldu.[327] Ağustos 1944'te Bulgaristan Krallığı, savaştan çekildi ve ülkeye Sovyet ordusu girdi; bu gelişmelere paralel olarak Türkiye, Almanya ve Japonya ile bütün ilişkilerini kestiğini duyurdu.[328]

Sıkı Yönetim ve Kısmi Seferberlik[değiştir | kaynağı değiştir]

20 Kasım'da İstanbul, Kırklareli, Edirne, Tekirdağ, Çanakkale ve Kocaeli illerinde sıkıyönetim ilan edildi ve ertesi gün bu bölgeyi kapsayan sıkıyönetim komutanlığına Jandarma Genel Komutanı Korgeneral Ali Rıza Artunkal atandı.

Savaşın başlamasından kısa bir süre sonra kısmi seferberlik ilan edilerek 1920, 1921, 1922 doğumlular silah altına alındı. 1. Ordu'ya bağlı üç Kolordu Edirne sınırına kaydırıldı. Karargâhı Ankara'da bulunan 2. Ordu ise olası bir İstanbul'un işgaline karşı, başkent Ankara'yı koruması için Balıkesir'e kaydırıldı. Karargâhı Erzurum'da bulunan 3. Ordu, Sovyetler Birliği, İran, Irak ve Suriye sınırını korumakla görevlendirildi. Ordunun asker sayısı 1.300.000 kişiye çıkarıldı.

Hitler'in İsmet İnönü'ye mektubu[değiştir | kaynağı değiştir]

Hitler'in İsmet İnönü'ye mektubu, Resmî olarak 1 Eylül 1939 sabah saat 5.45’te Alman ordularının Polonya sınırına saldırmasıyla başlayıp 2 Eylül 1945’te Japonya'nın teslimiyet belgesinin imzalanması ile sonuçlanan İkinci Dünya Savaşı sırasında, Almanya Devlet Başkanı Adolf Hitler'in Almanya Büyükelçisi Von Papen aracılığı ile Cumhurbaşkanı İsmet İnönü'ye yazdığı 1 Mart 1941 tarihli mektup.

Türk-Alman Dostluk ve Saldırmazlık Paktı imzalanırken, 1941.

Mektupların metni, 1967’de Milliyet’te yayınlandı. Haberde İnönü Türkiyesi’nin Hitler Almanyası’na ‘müzahir’ (arka çıkan) olduğu diye değil, İnönü’nün ülkesini her saldırıya karşı korumaya hazır olduğu şeklinde yorumlanmıştı. Ayrıca şu belirtilmişti: O sırada “kudretinin zirvesinde olan Hitler, bu gibi sözlere nadiren muhatap olmuştu.".[329]

Türk-Alman Dostluk Paktı[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye yönetiminin bu öneriyi kabul etmesi, Müttefiklerle ilişkilerini bir dar boğaza sürüklemiştir. 18 Haziran 1941'de imzalanan saldırmazlık anlaşması Türkiye’nin Almanya ile olan ilişkileri yönünden bir kilometre taşı oldu. Ne var ki 10 Ağustos 1941'de Rusya ve İngiltere, ortak notayı Türkiye hükûmetine ilettiler. Bu notada, Türkiye'nin toprak bütünlüğüne saygılı olunacağı ancak, Montrö Antlaşması gereği Türkiye'nin boğazları savaş gemilerine kapalı tutma taahhüdüne sadık kalmasının gereği belirtilmiştir. İzleyen yıllar, Müttefiklerin Türkiye'nin kendi cephelerinde savaşa girmesi konusunda baskılarının giderek arttığı yıllar olmuştur

Kore Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]

BM Gücü Genel Komutanı General W. Walker Tuğgeneral Tahsin Yazıcı'ya 'Gümüş Yıldız' madalyasını takar iken
Kore Savaşı'na gönderilen birliklerin temsili geçidi, üniformaların kollarında mavi üzerine beyaz harflerle "Korea" arması dikilmişti.

II. Dünya Savaşı'nın bitip Soğuk Savaş'ın başlamasıyla Türkiye, uluslararası ortamda kendini yalnız buldu. II. Dünya Savaşı'nda tarafsız kalarak bütünlüğünü Almanya'ya karşı korumuş ancak savaş sonrasında Sovyetler Birliği'nin Doğu Anadolu Bölgesi'nde toprak ve Boğazlar'da üs ve ortak savunma talepleriyle karşılaşmıştır. Böylece Sovyet tehdidine karşı müttefik arayan Türkiye Batı Bloku'na ve Amerika'ya yaklaşmaya başladı.

Türkiye, NATO'ya girişini hızlandırmak için, başlayan Kore Savaşı'na birlikler göndermiştir. Özellikle sol kesimler tarafından "Türk gencinin kanının Amerika'ya satılması" şeklinde eleştirilen bu davranış, Türkiye ile Batı Bloku arasındaki yakınlaştırmayı hızlandırmış ve 18 Şubat 1952'de Türkiye bir NATO üyesi olmuştur.

Konuşlandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye Cumhuriyeti, başlangıçta Kore’ye topçu taburu takviyeli bir piyade alayı göndermeyi düşündüğü halde, sonradan bu birliğin bir tugay seviyesinde olmasına karar verdi.

Üç piyade taburundan oluşan 241. Piyade Alayı, bir topçu taburu, bir istihkam bölüğü, bir uçaksavar bataryası, bir ordudonatım bölüğü, bir ulaştırma bölüğü, bir tanksavar takımı ve bir depo bölüğünden oluşuyordu.

Gönüllü olanlardan seçilmiş olan bu tugay 259 subay, 18 askerî memur, 4 sivil memur, 395 astsubay, 4414 erbaş ve er olmak üzere 5090 kişiydi.[330] Tugay komutanlığına Tuğgeneral Tahsin Yazıcı seçilmişti.

Ankara’da oluşturulan tugay demiryolu ile İskenderun’a aktarıldıktan sonra Amerika’nın tahsis ettiği gemilerle Kore’nin Pusan limanına nakledildi. Burada bekletilmeden Daegu şehrine alınarak kışlaya yerleştirildi.

Taegu’da Türk Tugayı Amerikan malzemesi ile yeniden donatıldı. Eskimiş malzemeler ise geri gönderildi. Bu yeni malzemeyi kullanmak için eğitiminden geçen tugay 10 Kasım 1950’de cepheye hareket etti. Önce Seul’un 60–100 km kuzeyinde bölgenin emniyet sorumluluğunu üstlenen tugay daha sonra Kunu-ri bölgesine nakledildi.

Kunu-ri Muharebesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Çin’in savaşa dahil olmasının ardından BM kuvvetlerinin cephesi yarılmıştı. ABD Kara Kuvvetleri 9. Kolordusu’nun ihtiyat tugayı olan Türk Tugayı, Kunu-ri bölgesinde direnerek 8. Ordu’nun[kaynak belirtilmeli] yok olmadan çekilmesini sağladı.

Douglas MacArthur "Türklerin kahramanca çarpışmaları Birleşmiş Milletler Kuvvetlerinin salimen yeni müdafaa hatlarına çekilmelerini mümkün kılmıştır."dedi.

Kumyangjang-ni Muharebesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk Tugayı birlikleri, 6 Ocak 1951'de Chonan'da 20 gün ihtiyatta kaldıktan sonra 24 Ocak'ta Chonan'dan hareket ederek Çin Halk Gönüllü Ordusu'nun savunma mevziinin bir kısmını almak üzere saldırıya geçti ve bölgeyi savunan Çin Halk Gönüllü Ordusu 150. Tümeni'ne bağlı 447. ve 448. alayları ile mücadeleye girdi. Başlangıçta inisiyatif Çin birliklerindeydi. Ancak silah üstünlüğünü Çinliler elde edememişlerdi. Çinlilerin el bombası sayısı azdı. Türk tugayı Çinlilerden daha fazla el bombasına sahipti. Bunun nedenlerinden biri de ABD tarafından silah ve cephane ile desteklenmesiydi.

Savaşın başında mevzilerinde bulunan Çinliler etkili bir şekilde ateş yağdırmaya başladılar. Ancak önceden mevzilendirilen Türk 1. Takımı görünmeden Çinlilerin mevzilerine yaklaşıp el bombası kullanarak Çinlilerin mevzilerini aldı. Çinlilerin bu bölgedeki mevzileri yeniden ele geçirebilmek için uğraşması sonucu Türk 2. Taburu 185 rakımlı tepeyi ve ardından 156 rakımlı tepeyi süngü hücumuyla aldı. Alay taarruz grubu da rahat bir şekilde Kumyangjang-ni kasabasını aştı.

Savaş Sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

1960 yılında 200 kişilik bir bölük gücüne ve 1965 yılında bir manga gücüne düşürüldü. 1971 yılında tamamen geri çekildi.

Körfez Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]

Soğuk Savaş'ın sona ermesinden sonra Batı açısından stratejik önemini kaybedeceğini düşünen Türkiye'nin endişeleri Irak'ın Kuveyt'i işgaliyle birlikte ortadan kalktı. Özellikle Cumhurbaşkanı Turgut Özal, doğan fırsatı kullanarak Türkiye'nin stratejik öneminin azalmadığını göstermek istiyordu. Körfez krizinde aktif politika izlemek isteyen Özal, temkinli bir siyasetten yana olan Başbakan Yıldırım Akbulut, Dışişleri Bakanı Ali Bozer ve Genelkurmay Başkanı Necip Torumtay ile karşı karşıya kaldı, Özal'ın tutumuna tepki gösteren Dışişleri Bakanı Ali Bozer (11 Ekim 1990), Millî Savunma Bakanı Safa Giray ve Genelkurmay Başkanı Necip Torumtay (3 Aralık 1990) görevlerinden istifa ettiler. Ayrıca Özal'ın uygulamak istediği aktif siyaset muhalefet tarafından sert biçimde eleştirildi.

Turgut Özal, George H. W. Bush yönetiminin kararını destekleyerek, Irak'a karşı saldırı amacıyla Türk Hava sahası ve İncirlik Üssü'nün kullanılmasına izin verdi.

ABD bu kriz sırasında Ankara'dan 3 konuda yardım istedi; Türkiye'deki üslerin Irak'a yönelik hava harekâtlarında kullandırılması ve Saddam'ın Kuveyt cephesindeki asker sayısını azaltması için Türkiye'nin Irak sınırına asker kaydırması. Türkiye bu iki talebe olumlu cevap verirken, Suudi Arabistan'da toplanan koalisyon kuvvetlerine birlik gönderilmesi isteği ise Özal'ın tüm ısrarlarına rağmen Türk Silahlı Kuvvetleri'nin karşı çıkması sonucu gerçekleşmedi. Türkiye bu doğrultuda 180,000 kadar askeri Irak sınırına kaydırarak, Irak'ın kuzeyde 8 tümen tutmasını sağladı ve böylece kara savaşında koalisyon güçleri üzerindeki yükü hafifletmiş oldu.

Türkiye, Körfez krizinin başında ılımlı bir politika izlemesine rağmen 8 Ağustos 1990'da, BM'nin Irak'a ambargo kararlarına uyarak Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattını kapattı. Irak'a yönelik uluslararası ambargoya katılmasına ve İncirlik Hava Üssü'nün Amerikan uçakları tarafından kullanılmasına müsaade etmesine rağmen Türkiye, Körfez Savaşı'na fiili olarak katılmadı. Sadece Irak'ın Türkiye topraklarına olası bir füze saldırısında bulunmasından Saddam'ı caydırmak amacıyla Irak sınırına asker yığmakla yetindi.

Özal'ın Musul ve Kerkük'ün alınmasından, bölgedeki Arap ülkeleriyle geliştirilecek ekonomik ve ticari ilişkiler ile bu ülkeleri potansiyel silah pazarı olarak görme planları uzun vadede sonuç vermedi. Aksine, savaştan sonra Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattını kapatılmasından dolayı Türkiye'nin uğradığı zararın tazmin edilmesi için körfez ülkeleri tarafından verilen 3 milyar dolarlık yardımın ödenmesinde bile isteksiz davranıldı. Körfez ülkelerinden ve ABD'den alınan yardımlar ve tazminatlar, Türkiye'nin, Körfez Savaşı'ndan sonra da yaklaşık 12 yıl yürürlükte kalan BM ambargosuna uyması nedeniye uğradığı 100 milyar ABD Dolarının üzerindeki zararın karşılanmasında çok yetersiz kaldı.

Ayrıca savaştan sonra ayaklanan Kürtlerin Saddam kuvvetleri tarafından saldırıya uğraması sonucunda, 1,5 milyon Kürt Türkiye sınırından geçti. Türkiye duruma kayıtsız kalmayıp Kürtlerin sığındıkları dağlardan indirilip, Irak tarafındaki düzlüklere yerleştirilmesi için burada bir tampon bölge oluşturulması fikrini ABD'ye iletti. Bundan sonra Irak'ın kuzeyinde Kürtler için oluşturulan Güvenlik Bölgesi'nin korunması için aralarında Türkiye, ABD, İngiltere ve Fransız askeri kuvvetlerinin bulunduğu Çekiç Güç'ün Türkiye sınırları içinde de konuşlanmasına izin verildi (Temmuz 1991). 2003'teki Irak Savaşı'na kadar görev yapan Çekiç Güç'ün varlığı Türkiye'de büyük tartışmalara yol açtı.

Dönemin Başbakanı Yıldırım Akbulut'un Millî Düşünce Merkezi'nde bu konuyu anlattığı konferans yayınlanmıştır.[331]

Bosna Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]

Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti'nin dağılmasının ardından Bosna Savaşı başladı. Durum 1992'de kötüleşmeye başladı ve NATO 1993'te Bosna'da uçuşa yasak bölgeye, Uçuş Yasağı Harekâtı ile Bosna Savaşı'na müdahale etmeye başladı. Türkiye bu savaşta ABD ile iş birliği yaparak ve Bosna askerlerine silah yardımında bulunarak destek verdi.[332][333] Savaşta ABD mali destekte bulunurken Türkiye de Bosna ordusuna eğitim desteği verdi.[333] Türkiye 1994 yılının Temmuz ayında Bosna'nın Zenica şehrine 1500 asker göndererek ateşkesin gözlemcisi olmuştur.[333] Hırvatistan Ankara Büyükelçisi, Dönemin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'in, Hırvat Cumhurbaşkanı ile konuşmasının barışa zemin oluşturduğunu söylemiştir.[333]

Yugoslavya'ya Ambargo[değiştir | kaynağı değiştir]

27 Mayıs 1992'de, kuşatma altında bulunan Saraybosna'da, Vase Miskin sokağında meydana gelen patlama sonucunda 17 sivil hayatını kaybetti, 108 kişi de yaralandı. Onlarca sivilin ölmesi üzerine İngiltere Başbakanı John Major, ABD Başkanı George H. W. Bush, Türkiye Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin ve başka siyasi liderleri hemen bu olayın Sırplar tarafından yapıldığını anlamıştı.[kaynak belirtilmeli] Neticede, üç gün sonra, 30 Mayıs 1992'de, BM Güvenlik Konseyi, Sırpların yaptığı ekmek bekleyen insanlara saldırı nedeniyle Yugoslavya Federal Cumhuriyeti'ne petrol satışının yasaklanması ve hava bağlantısının kesilmesini de kapsayan geniş bir ekonomik ambargo uygulanmasını kabul etti.

2003 senesinde Türkiye tarafından restore edilen Mostar Köprüsü.

Savaş Sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

Bosna-Hersek İslam toplumunun başkanı Mustafa Cerić, “Türkiye bizim annemiz, öyleydi, öyle kalacaktır” dedi.[16] Dönemin Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, 11 Temmuz 2012 tarihinde Srebrenitsa Katliamı'nın Srebrenitsa'daki anma törenlerine katıldığı zaman, Aliya İzzetbegoviç'in kendisini hastanede ziyaret ederken, "Bosna, size emanet, buralar Osmanlı’nın bakiyesidir" dediğini söylemiştir.[334] Son yıllarda Boşnak politikacılar arasında Türk nüfuzu artıyor. Erdoğan, iki büyük Boşnak siyasi partisinin, Demokratik Eylem Partisi'nin ve Bosna-Hersek Sosyal Demokrat Partisi'nin uzlaştırılması konusundaki gayretiyle bilinmektedir.[335]

Türkiye savaş bittikten sonra savaş sırasında Hırvatlar tarafından yıkılan Mostar Köprüsü'nün restorasyonunu üstlenmiştir.

Kosova Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]

1998-1999 Kosova Savaşı,[336] Yugoslavya Federal Cumhuriyeti ordusunun, bağımsızlık isteyen Kosova Kurtuluş Ordusu’na ve bu örgüt yanında yer alan milis güçlerine karşı yürüttüğü operasyon ve buna karşı NATO'nun başlattığı müdahaledir.

NATO'nun Yugoslavya'ya karşı hava saldırılarına başlamasıyla, Yugoslavya kimliği altında Sırp ordusu ve milis güçleri tarafından Kosovalı Müslüman sivillere karşı etnik temizlik girişimi başlatılmıştır.

Kosova Savaşı'nın başlaması ile milyonlarca insan ülkesinden başka ülkelere göç etmek zorunda kaldı. Göç edenlerin en çok göç ettikleri ülkeler Arnavutluk, Kuzey Makedonya, Karadağ ve Türkiye oldu. Türkiye bu olanlara sessiz kalmamış ve 1999 yılında Kosova'ya yardım etmiştir.[337] Türk uçakları ilk olarak denetim uçuşları yapmıştır ve daha sonra da Barış Gücünün bir parçası olmuştur.[337] Kosova'da Türklerin yaşıyor olması da Türkiye'nin Kosova'ya yardım etmesini tetikleyen unsurlardan birisi olmuştur.[337] Savaşın sonunda bağımsızlığı ilan eden Kosova'yı tanıyan ilk devletlerden birisi Türkiye olmuştur.[337]

KFOR (Kosovo Force) Kosova Barış Gücü arması.

Tarihsel Geri Plan[değiştir | kaynağı değiştir]

Sırplar ve Arnavutlar, 20. yüzyıl boyunca bölgenin kontrolü için yarışmışlardır. Sırplar toplam nüfusun % 10'una sahip olmalarına rağmen, tarihsel ve duygusal olarak bölgenin önemi onlar için çok büyüktür. Kosova’da yaşayan bir diğer millet olan Türkler, Sırp-Arnavut çekişmesinde çeşitli sosyal ve kültürel sebeplerden dolayı genellikle Arnavut tarafında yer almışlardır. Sırpların ta 1389 senesine I. Kosova Muharebesi’ne dayanan ve Türklere karşı olan ters duruşları, Kosova meselesinde merkezde olmuştur. 1990’larda artan Sırp milliyetçiliğinin beslendiği ve hatta temellendiği bu husus, son Kosova Savaşı öncesinde Kosova’daki Türkleri ve Arnavutları (Müslüman olmaları sebebiyle Goralılar, Boşnakları da) karşı cephede tutmuştur.

Kosovo Force[değiştir | kaynağı değiştir]

Kosovo Force (KFOR), Kosova'da güvenliği sağlamakla görevli NATO önderliğinde çok uluslu bir barış gücüdür.[338]

Türkiye, barış gücüne 752 asker göndermiştir ve şu anda ise 402 asker ile bölgede gözlemci konumundadır. Türkiye bölgede en çok asker bulunduran 3. ülkedir.

Afganistan Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]

Afganistan Savaşı, 2001 Ekim'inin 7. gününde başlamıştır. Amerika Birleşik Devletleri tarafından 11 Eylül saldırıları gerekçesi ile yapılmıştır. ABD Başkanı George W. Bush'un "terörle mücadele" politikası kapsamında yaptığı bir savaştır. Harekât Usame bin Ladin'in yakalanmasına değin sürecekti. Aynı zamanda Taliban ve diğer Taliban yandaşı güçlerin ortadan kaldırılması ile harekât sona erecekti. Böylelikle Afganistan'da iç güvenlik sağlanmış olacaktı.

ABD ve Birleşik Krallık önce hava bombardımanı daha sonra da takviye güçlerle beraber Afganistan'a asker indirdi. 2002'de Amerikan ve İngiliz askerleri Kuzey İttifakı ile savaşa katıldı. Daha sonra gerginlikler üzerine NATO güçleri (Koalisyon güçleri) Afganistan'a asker indirdiler. Daha sonra Amerikan hükûmeti kalıcı barışı sağlamak amacı ile bölgede asker bulundurup varlıklarını hissettireceklerini açıkladı.

Başlangıçtaki atak Taliban'ı güçten düşürdü, fakat Taliban kuvvetleri yeniden toparlandılar.[339] Savaşın amacı olan El-Kaide'nin hareketlerini kısıtlamak, tam olarak başarıldı denemez.[340] 2006'dan bu yana artan Taliban kaynaklı isyancı hareketler, gelişen yasa dışı uyuşturucu üretimi ve zayıf yönetimin Kabil'in dışındaki kısıtlı kontrolü dolayısıyla Afganistan'ın istikrarı tehlikede görülmektedir.[341]

Türkiye'nin desteği[değiştir | kaynağı değiştir]

Kararlı Destek Misyonu ile Afganistan'a yardım ve destek amaçlı koalisyon kurulmuştur. Kurulan koalisyona Türkiye, Uluslararası Güvenlik Destek Gücü ile birlikte toplamda 1.327 asker göndererek katkı vermiştir. Ayrıca Türkiye bu savaşta Çerçeve Ülke görevini üstlenen devletlerden birisi olmuştur. Bu savaş sonrası Türkiye 2020 yılına kadar Hamid Karzai Uluslararası Havaalanının güvenliğini ve işletmesini üstlenmiştir.

Harekâtlar[değiştir | kaynağı değiştir]

1974 yılında Türk askerinin Kıbrıs'a asker girişini konu alan Çıkartma Anıtı.

Kıbrıs Harekâtı[değiştir | kaynağı değiştir]

20 Temmuz 1974'te Başbakan Bülent Ecevit’in liderliğinde Türk Silahlı Kuvvetlerinin Kıbrıs'ta başlattığı askerî harekât. Harekâtın ilk ayağı Yunanistan hükûmetinin desteğiyle gerçekleştirilen 15 Temmuz 1974 darbesinin ardından düzenlendi. 14 Ağustos günü başlatılan ikinci harekâtla Kuzey Lefkoşa da dahil olmak üzere adanın yüzde 37'sinin Türk kontrolüne geçmesiyle sonuçlandı.[342] 140 bin[343][344] ila 200 bin[345] Rum adanın kuzeyinden, 42 bin[346] ila 65 bin[347] Türk adanın güneyinden göçmen oldu.

Zürih ve Londra Antlaşması[değiştir | kaynağı değiştir]

Zürih ve Londra Antlaşması, 11 Şubat 1959 tarihinde Birleşik Krallık, Türkiye, Yunanistan devletleri Kıbrıs'taki Rum ve Türk toplumları arasında imzalanan, bağımsız bir devlet olarak Kıbrıs halklarının durumunu belirleyen ve Kıbrıs Cumhuriyeti anayasasını onaylayan antlaşmadır. Rum tarafını Başpiskopos Makarios, Türk tarafını ise Fazıl Küçük temsil etmekteydi.

Bunu takip eden 19 Şubat 1959 tarihli Londra Antlaşması ile Kıbrıs Cumhuriyeti'nin bağımsız bir devlet olarak 16 Ağustos 1960 tarihinde kurulması sağlanmış oldu.

Pentemillî köprübaşı civarındaki durumlar (21 Temmuz 1974).

Harekât kararı[değiştir | kaynağı değiştir]

Kıbrıs'ta bir darbe yapıldığı haberi, Lefkoşa'da bulunan Türk Büyükelçiliği'nin gönderdiği şifreli mesajla 15 Temmuz 1974 sabahı Türk Dışişleri tarafından öğrenildi.[348] Kıbrıs'taki durumun Türkiye'nin bir askerî müdahalesini gerektirecek kadar ciddi olduğu değerlendirmesini yapan Türk hükûmeti, 1960 yılında Kıbrıs Cumhuriyeti Garanti Antlaşması'nın garantör devlet olarak Türkiye'ye verdiği müdahale hakkını kullanmadan önce, diğer bir garantör devlet olan İngiltere'nin yetkilileriyle görüşerek birlikte hareket etmek üzere girişimde bulundu. İngiltere kabul etmezse, Türkiye'nin yalnız başına hareket etmesi; görüşmeler sırasında Türk Silahlı Kuvvetleri'nin hazırlık yapması kararlaştırıldı.[349]

Dışişleri yetkilileri bu düşünce ve planlarını 16 Temmuz'da İngiltere ve ABD'nin Ankara büyükelçiliklerine bildirdi.[349] 16 Temmuz 1974'te muhalefet partilerinin başkanlarıyla da üç saate yakın bir toplantı yapan başbakan[348] Ertesi gün konuyu müzakere için Londra'ya gitti.[350] Kimi kaynaklara göre heyet henüz Etimesgut Askeri Havaalanı'ndan yeni kalkmışken Başbakan Vekili Erbakan Milli Güvenlik Kurulu'nu acil gündem koduyla toplamış; toplantı devam ederken Erbakan, dönemin Genelkurmay Başkanı Orgeneral Semih Sancar'a gemilerin yola çıkması için emir vermiştir.[351]

Türkiye heyeti, İngiltere Başbakanı Harold Wilson, İngiltere Dışişleri Bakanı James Callaghan ve Kıbrıs meselesini görüşmek üzere Londra'ya gelen ABD Dışişleri Bakan yardımcısı Joseph Sisco ile ayrı ayrı görüşmeler yaptı.[348] İngiltere ve ABD konuya Türkiye gibi yaklaşmamaktaydı. Bu arada Türkiye'de Başbakan Yardımcısı Necmettin Erbakan ve Maliye Bakanı Deniz Baykal, muhalefet partilerinin başkanlarıyla bir toplantı yaptı. Toplantının sonunda tüm muhalefet parti başkanlarının hükûmetin kararlığını gördüğü ve destek verdiği ifade edilir.[348]

Türk heyeti, 18 Temmuz 1974 akşamı saat 20.30'da Londra'dan Ankara'ya hareket etti;[349] Başbakan Ecevit, 19 Temmuz'da 02:00'da Ankara'ya varınca Genelkurmay başkanlığında komutanlar ile bir toplantı yaptı. İngiltere'deki görüşmelerin aktarıldığı ve hazırlıkların gözden geçirildiği bu toplantıda başbakan harekâtın amacı ve adının "Barış Harekatı" olduğunu belirtti.[352] Genelkurmaydaki toplantının ardından Bakanlar Kurulu toplanıp oy birliği ile Kıbrıs'a müdahale kararı aldı. Bakanlar Kurulu'nun yazılı kararı, 19 Temmuz 1974 sabahı Genelkurmay Başkanlığı'na ulaştırıldı.[348]

Hazırlıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kıbrıs'taki Sampson darbesinden sonra siyasal, diplomatik etkinliklerle birlikte askeri hazırlıklar yapılmış; Genelkurmay, 1964 yılından beri hazırlanmış ve geliştirilmiş planlar üzerine çalışmaya başlamış ve görev alacak birlikler alarma geçirilmişti.[352] Bu hazırlıklar çerçevsinde Türk ordusunun harekâta katılabilecek satıh birlikleriyle muharebe ve idari destek birlikleri Mersin-Taşucu bölgesi ve civarında yığınak yaptı.[353] Deniz ve Hava Kuvvetleri bir yandan savaş hazırlıklarını yürütürken buna paralel olarak Mersin-Taşucu-Kıbrıs üçgeni ve civarında keşif ve devriye harekâtını sürdürdü.[353] Türk Ordusu Güney'de Kıbrıs'a karşı hazırlanırken, Batıda da olası bir Yunan savaşına karşı önlem aldı. Trakya'daki 2. ve 5. Kolordu birlikleri Yunan sınırına hareket etti; Batı Anadolu'daki Ege Ordusu sefer görev yerini aldı.[353] Donanma Ege ve Akdeniz'e açıldı, bazı sivil gemiler ordu emrine alındı.

Türk heyetinin olumlu bir sonuç elde edemeden Londra'dan dönüşünden sonra Genelkurmay'da yapılan toplantıda hazırlıklar gözden geçirildi. Ordu, daha önce de kararlaştırıldığı gibi 20 Temmuz 1974 Cumartesi sabahı harekete hazırdı.[349] Türk çıkartma filosu 19 Temmuz sabahı saat 11.30'da Mersin'den Girne'nin batısına doğru hareket etti.[348] 6 tane boş Türk ticaret gemisinden oluşan sahte çıkarma filosu ise Mağusa'ya doğru yol aldı.[348]

Savaşı gerektirecek durumun baş göstermesi nedeniyle Ankara, İstanbul, Tekirdağ, Kırklareli, Edirne, Çanakkale, Balıkesir, Manisa, İzmir, Aydın, Muğla, Adana, İçel ve Hatay'da 20 Temmuz sabah saat 07.00'den itibaren bir ay süre ile, anayasanın 12. maddesi hükmüne dayanarak sıkıyönetim ilan edildi.[348][354]

Sonuçlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kıbrıs Barış Harekâtı sonunda tarafların kayıpları şöyleydi: Türk Silahlı Kuvvetleri'nden 415 Kara, 65 Deniz, 5 Hava, 13 Jandarma olmak üzere toplam: 498 Şehit ve 1.200 yaralı vermiştir. Kıbrıs Türk tarafı ise, 70 mücahit Şehit, 270 sivil Şehit, 1,000 yaralı.[355] Kıbrıs Türkleri genel olarak 1672 Şehit ve binlerce yaralı vermiştir. Rumlar ve Yunanlar ise 4 bin ölü, 12 bin yaralı vermiştir.[356]

Savaşın dışında olmasına rağmen BM Barış Gücü askerleri de kayıp vermişti: 3 Avusturyalı asker ölmüş, 24 Avusturyalı, 17 Finlandiyalı, 4 İngiliz ve 3 Kanadalı asker de yaralanmıştı.

1975 yılında Kıbrıs Türk Federe Devleti, 15 Kasım 1983'te ise Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti kurulmuştur.

PKK'ya karşı harekâtlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye-PKK çatışması, PKK ve Türk Silahlı Kuvvetleri arasında örgütün 1978'de yılında kurulması ile beraber başlayan ve halen devam eden çatışmaları kapsamaktadır. 1984 yılına kadar küçük ölçekli silahlı çatışmalar yaşanmışsa da; Türk güvenlik güçleri ve PKK mensupları arasındaki topyekün silahlı mücadele 1984 yılında PKK'nın gerçekleştirdiği Eruh ve Şemdinli saldırıları ile başlamıştır. Çatışmalar genellikle; Türkiye, Suriye ve Irak'da gerçekleşmektedir.

Birinci isyan (1984-1999)[değiştir | kaynağı değiştir]

1987-2002 yılları arasında Türkiye'de OHAL ilan edilen iller (kırmızı)

PKK, ilk saldırısını 25 Ağustos 1984 tarihinde Eruh ve Şemdinli'ye saldırarak gerçekleştirmiştir.[357][358] İki gün sonra da Siirt'te bir polis karakolu hedef alınmıştır.[359]

1990'da dönemin cumhurbaşkanı Turgut Özal, PKK ile müzakere etmeyi kabul etmiştir. Ne var ki, o dönemde barış müzakerelerine ne Türk politikacılar ne de PKK sıcak bakmamış,[360] 1993 senesinde Turgut Özal ve Eşref Bitlis önderliğindeki barış görüşmeleri sonucunda; PKK, 20 Mart 1993'te ateşkes ilan etmiştir. Turgut Özal, barış planı üzerinde çalışırken vefat etmiş (17 Nisan) ve planlanan barış planı asla yürürlüğe girememiştir.[361] 24 Mayıs'ta PKK'nın saldırısı ile ateşkes sona ermiştir.[362] PKK komutanlarından Şemdin Sakık sonrasında 24 Mayıs pususunun PKK'nın değil, devlete ait Doğu Çalışma Grubu isimli gizli bir örgütün saldırısı olduğunu iddia edecektir.[362]

Süleyman Demirel'in cumhurbaşkanlığı ve Tansu Çiller'in başbakanlığı döneminde; Turgut Özal'ın karşı çıktığı 'şiddet yolu' ortaya konulmuş ve PKK'nın askeri yöntemlerle yok edilmesi hedeflenmiştir. Barış planı rafa kaldırılmıştır.[363] 1992-1995 arasında PKK'ya karşı, köyler boşaltılmış, halk köy korucusu olması için teşvik edilmiştir. Köyler havadan bombalanmış ve PKK'lıları önlemek için ormanlar yakılmıştır. Bu dönem çatışmaların en yoğun yaşandığı yıllar olarak kayda geçmiştir.[364]

1980'den beri Suriye'de bulunan Abdullah Öcalan, Türkiye'nin yoğun baskıları sonucu Suriye'den çıkartılmıştır. Önce Rusya, ardından da sırasıyla İtalya, Yunanistan ve Kenya'ya giden Öcalan, 15 Şubat 1999'da Nairobi'deki Yunanistan Büyükelçiliğinde yakalanmış, Türkiye'ye getirilmiş ve burada yargılanmıştır.[365]

TSK tarafından PKK’yı hedef alan sınır ötesi harekâtlar 1983 yılında başlatıldı. Terörle mücadele sürecinin bir parçası olan bu operasyonlar, Irak’ın kuzeyinde bulunan kampları ve bölgedeki peşmergeleri hedef aldı ve yıllar içinde TSK bu bölgeye pek çok hava ve kara harekâtı düzenledi.[366]

Çatışmaların başlangıcı (1974-1984)[değiştir | kaynağı değiştir]

1973 yılında Abdullah Öcalan liderliğinde bir grup Kürt kimliği üzerine bir deklarasyon yayınlamıştır. Ali Haydar Kaytan, Cemil Bayık, Haki Karer ve Kemal Pir'in başını çektiği bu grup kendilerini Kürdistan Devrimcileri olarak adlandırmışlardır. 1974 yılında bu grup, Kürt hakları adına bir hareket oluşturma kararı almışlardır.[367] Grup üyeleri çeşitli şehirlere dağılarak Kürt hakları için öğrenci organizasyonlar oluşturmaya başlamışlardır. İşçi ve çiftçilerden destek almaya çalışmışlardır. 1977 ve 1978 yıllarında Doğu ve Güneydoğu'daki pek çok ile çeşitli seyahatler gerçekleştirilmiş ve toplantılar düzenlenmiştir.

1980 askeri darbesinde pek çok PKK üyesi tutuklanmış, çeşitli cezaevlerine konmuş, PKK üyelerinin de kaldığı Diyarbakır Cezaevi adından işkencelerle söz ettirmiştir.[368] Yine 1982 yılının ağustos ayında PKK, Suriye'nin Dera kentinde yaptığı bir toplantıda Türkiye'de 'bağımsız bir Kürt devleti' kurmak amacıyla gerilla savaşı başlatma kararı almış,[357] 21 Mart 1982'de PKK üyesi Mazlum Doğan'ın cezaevinde kendini yakması ile başlayan isyan süreci sonucunda PKK üyeleri açlık grevine başlamış ve birkaç tanesi ölmüştür.[369]

Tek taraflı ateşkes dönemi (1999-2004)[değiştir | kaynağı değiştir]

Abdullah Öcalan'ın yakalanmasından sonra, Eylül 1999'da PKK tek taraflı olarak ateşkes ilan etmiştir. Tüm güçlerini Türkiye Cumhuriyeti topraklarından çekeceklerini ve Kandil dağlarında üsleneceklerini açıklamıştır.[359] Şubat 2000'de, PKK resmî olarak savaşın sona erdiğini açıklamıştır.[370] PKK'nın savaş misyonunu tamamladığı ve artık görüşmeler aracılığıyla çözüm arayacağı belirtilmiştir.

2002 yılının Nisan ayında, PKK adını değiştirdiğini açıklamış ve KADEK adını almıştır. Ekim 2003'te KADEK, KONGRA-GEL adını almıştır. 1999-2004 döneminde PKK (KADEK) görüşme isteklerinin hükûmet tarafından ciddiye alınmadığını iddia etmiştir. Hükûmet ise PKK'yı saldırılarını tamamen bitirmemek ve bazı eylemleri teşvik etmekle suçlamıştır.[359] PKK, TSK'nın saldırılarına karşılık olarak sadece kendini savunduğunu ifade etmiştir.[358] Ateşkes döneminde polis güçleri Hizbullah'a yönelik operasyonlarını sıklaştırmış ve Hizbullah'ı zayıflatmışlardır.[371][372][373] Yine 2002 seçimlerinde iktidara gelen AK Parti, Kürt diline olan kısıtlamaları hafifletmiş ve reform sözü vermiştir.[374]

Bu dönemde PKK içinde de güç kavgası yaşanmıştır. Bir kesim silahlı eylemlerin tamamen terkedilmesini savunurken, bir kesim ise silahlı eylemlerin devam etmesi gerektiğini savunmuştur. Güç mücadelesini silahlı eylemlerin devamını savunan gelenekçi kanat kazanmıştır. Bu kesime göre silahlı mücadele olmadığı sürece PKK başarılı olamazdı.[359][375]

Nisan 2005'te KONGRA-GEL, ismini yeniden PKK olarak değiştirmiştir.[376] PKK, KCK çatısı altına alınarak onun siyasi kanadı haline getirilmiştir. HPG ise PKK'nın silahlı kanadı olarak yeniden yapılandırılmıştır. Yeni yapıya göre KCK, Abdullah Öcalan'ın demokratik konfederalizm ideolojisini desteklemiştir.[377]

İkinci isyan (2004-2012)[değiştir | kaynağı değiştir]

PKK karşıtı bir gösteri Kadıköy, İstanbul, 22 Ekim 2007

1 Haziran 2004'te PKK silahlı faaliyetlerine yeniden başlamıştır. Gerekçe olarak, hükûmetin PKK'nın çağrılarını görmezden gelmesi gösterilmiştir.[359][375] Hükûmet ise 2,000'den fazla PKK'lının Irak'tan Türkiye'ye giriş yaptığını belirtmiş,[378] PKK savaş taktiklerinde önemli değişikliklere gitmiştir. İlk olarak, önemli bir devlet desteğinden yoksun kalıp, eski militan gücüne de sahip olmadığından 15-20 kişilik grup sayısını, 6-8 kişiye düşürmüştür. İkinci olarak, ordu ile direkt sıcak çatışmalardan kaçınıp, mayın döşeme, pusu kurma, keskin nişancı ve vur-kaç taktiği yöntemlerine başvurmuştur. Üçüncü olarak ise alan tutma stratejisi tamamen terkedilmiştir.[379][380]

1984-1999 çatışma döneminden farklı olarak PKK, Batı'daki şehirlerde yaşayan sivilleri de hedef almaya başlamıştır. 2005'te Kuşadası'ndaki, 2006'da Adana, Marmaris, Antalya ve Mersin'deki ve 2007'de Ankara'daki saldırılar bunun göstergesi olmuştur.[378][381][382] PKK, bu dönemde pek çok bombalı saldırıya girişmiştir. Yine PKK'lı grupların sık sık Irak sınırından Türkiye'ye girip çıkmaları da, Türk Ordusu'nun Irak'a operasyonlar düzenlemesine sebep olmuştur.[383] Ekim 2007'deki Dağlıca saldırısı bardağı taşıran son damla olmuş ve TBMM, TSK'ya Irak'a sınır ötesi operasyon düzenlemesi için tam yetki vermiştir.[384]

2009 yılında AK Parti hükûmeti önemli reformlar yapmaya başlamıştır. İlk devlet bünyesindeki Kürtçe kanal TRT Şeş (6) açılmış, Türkçe yerleşim isimleri Kürtçeleştirilmiş, bazı PKK üyelerine kısmi af ilan edilmiş, Kürt mültecilere yeniden vatandaşlık teklif edilmiş, yerel yönetimlere verilen haklar genişletilmiş ve ifade özgürlüğünü arttıran düzenlemeler yapılmıştır.[385] PKK da 13 Nisan 2009'da ateşkes ilan etmiştir.[381] Ne var ki, DTP'nin kapatılması ve sonrasındaki gösteriler ve en sonunda PKK tarafından yapılan Reşadiye saldırısı ile ateşkes yeniden bozulmuştur.[386][387]

2012 yılının Yaz mevsiminde, Kürtlerin Kuzey Suriye'de denetimi ele geçirmesi ile Türkiye-PKK çatışması farklı bir boyut almıştır. Türkiye, Suriye rejimini PKK'nın Suriye kolu olan PYD/YPG'yi desteklemekle suçlamıştır.[388] Eylül ayında PKK, Şemdinli'yi ele geçirmeye çalışmış fakat hava desteği sayesinde Türk Silahlı Kuvvetleri PKK'ya ağır kayıplar verdirmiştir.[389]

Ateşkes dönemi (2013-2015)[değiştir | kaynağı değiştir]

28 Aralık 2012 tarihinde dönemin başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, PKK'nın cezaevindeki lideri Abdullah Öcalan ile görüşmeler yaptıklarını açıklamıştır.[390] Bu dönemde ilk defa Çözüm Süreci ifadesi kullanılmaya başlanmış, aylar süren görüşmeler sonucunda, 21 Mart 2013 tarihinde Diyarbakır'da düzenlenen Nevruz mitinginde, halka PKK lideri Abdullah Öcalan'ın mektubu okunmuştur. Abdullah Öcalan, PKK'ya silahlı güçlerinin yurtdışına çıkması çağrısında bulunmuştur.[391] 23 Mart tarihinde ise PKK'nın silahlı kanadının lideri Murat Karayılan, Abdullah Öcalan'ın çağrısına uyacaklarını belirtmiş ve 21 Mart'tan itibaren PKK'nın ateşkes yaptığı duyurmuştur.[392] Bu karardan itibaren birkaç münferit olay[393] dışında iki taraf da ateşkese uymuş ve TSK ile PKK arasında silahlı bir çatışma yaşanmamıştır. Ancak PKK bu süreç içerisinde yol kesme, yerel mahkemeler kurma, muhtar kaçırma, haraç toplama, bölgeye devlet yatırımlarına sabotaj, mayın-tuzak ve şehirlere silah depolamak gibi faaliyetlerine devam etmiştir.[394] PKK Çözüm sürecinde şehirlerde YDG-H isimli kendi asayiş birimlerini dahi kurmuştur[395]

Kobani eylemleri sırasında polis ile PKK sempatizanları arasında pek çok şehirde çatışmalar yaşanmış ve ateşkesin sona ereceği kaygısı yaşanmıştır. Fakat, Abdullah Öcalan ve HDP başta olmak üzere Kürt kanadı ile hükûmet yetkilileri ile yapılan görüşmeler sonrasında tansiyon düşürülmüş,[396] 28 Şubat 2015 tarihinde AK Parti ile HDP arasında yapılmakta olan görüşmeler sonuç vermiş ve Abdullah Öcalan, PKK'ya silah bırakması için kongre çağrısı yapmıştır.[397]

2015 Türkiye-PKK çatışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

2013 yılından beri süren gelen ateşkes 22 Temmuz'da PKK'nın Suruç patlamasından devleti sorumlu tutarak intikam için iki polisi evinde öldürmesi ve bir gün sonra da Suriye-Türkiye sınırında bir Türk askerinin öldürülmesi sonrasında bozuldu.[398] Daha sonrasında KCK,BBC Türkçeye verdiği açıklamada, PKK'nın bu saldırıyı yapmadığını iddia etti. Soruşturmayı yürüten hakim, olayın FETÖ bağlantılı olduğunu söyleyen avukat ve ihbarcılar 15 Temmuz Darbe Girişimi'nden sonra FETÖ soruşturmasından tutuklandı.[399] Bozulan Çözüm Süreci ile birlikte Türkiye savaş uçakları eş zamanlı olarak hem PKK hem de IŞİD hedeflerini vurdu.[400]

Savaş uçakları Kandil'i ve Irak'taki diğer PKK kamplarını üç yıl sonra ilk defa bombalamıştır.[401] PKK da polis ve askerlere Güneydoğu ve Doğu Anadolu'da saldırılar gerçekleştirmiştir. Polis pek çok noktaya baskınlar düzenlemiş ve HPG üyelerini gözaltına almıştır. HPG üyeleri de bazı ilçelerde hendek kazarak polis ve askerlerin belli bölgelere girmelerini engellemeye çalışmışlardır.[402] Ağustos 2015'ten bu yana ise Türkiye'nin Şırnak iline bağlı ilçelerde birçok çatışma meydana gelmiştir. Silopi ve Cizre ilçelerinde mahallelere hendekler kazılmış,[403] bu gelişmelerin ardından ildeki birçok mahallede sokağa çıkma yasakları ilan edilmiş[404] ve meydana gelen olaylarda birçok kişi yaşamını yitirmiştir.[405] Çatışmalar hâlen devam etmektedir.

İçişleri Bakanlığı sözcüsü İsmail Çataklı 5 Mayıs 2020 tarihinde yaptığı açıklama ile ilk defa yurt içindeki terörist sayısının 500'ün altına indiğini ve tam rakamın 492 olduğunu açıkladı.[406]

Sınır ötesi operasyonlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye, PKK ve ilgili gruplara karşı Suriye ve Irak'ta çok sayıda hava saldırısı ve kara operasyonu düzenledi.

Tarih Yer Operasyon Türk kuvvetleri

ölen (yaralanan)

Türkiye müttefikleri

ölen (yaralanan)

PKK ve müttefikleri

ölen (yakalanan)

5 Ekim – 15 Kasım 1992 Kuzey Irak Ekim 1992 sınır ötesi harekatı 28 (125) 1,551 (1,232)
20 Mart – 4 Mayıs 1995 Kuzey Irak Çelik Harekâtı 64 (185) 555 (13)
12 Mayıs – 7 Temmuz 1997 Kuzey Irak Çekiç Harekâtı 114 (338) 2,730 (415)
25 Eylül – 15 Ekim 1997 Kuzey Irak Şafak Harekâtı 31 (91) 865 (37)
21 - 29 Şubat 2008 Kuzey Irak Güneş Harekâtı 27 240[407][408][409]
24 - 25 Temmuz 2015 Kuzey Irak Şehit Yalçın Operasyonu - - 160
24 Ağustos 2016 - 29 Mart 2017 Suriye Fırat Kalkanı Harekâtı* 71 614 131 (37)
25 Nisan 2017 Suriye, Kuzey Irak Nisan 2017 Suriye ve Irak hava harekâtı 0 70
20 Ocak – 24 Mart 2018 Suriye Zeytin Dalı Harekâtı 55 318 (Türkiye iddiası)

2,541 (SDF iddiası)

820 (SDF iddiası)

4,558 (Türkiye iddiası)

19 Mart 2018 – günümüz Kuzey Irak Dicle Kalkanı Harekâtı 112 (17) 234[410][411]
15 Ağustos 2018 Sinjar, Irak Sinjar'a hava harekâtı 5
28 Mayıs 2019 – günümüz Kuzey Irak Pençe Harekatı 2
7 Ekim 2019 – günümüz Suriye Barış Pınarı Harekâtı 9 (100) 130 (417) 702
15 Haziran 2020 – günümüz Kuzey Irak Pençe-Kartal Operasyonu
Toplam: 511 (856) 1062-3,285 (417) 8,065-11,803 (1,734)

*: Fırat Kalkanı Harekâtı'nda Türkiye ve Özgür Suriye Ordusu beraber IŞİD'e karşı savaşırken, YPG de IŞİD'e karşı savaşmaktaydı. ABD tarafından desteklenen YPG ve Türkiye, tam çatışmaya girmekten kaçındı. Türkiye'nin stratejik hedefi, Afrin kantonunun YPG kontrolündeki Münbiç ve diğer Rojava bölgelerine bağlanmasını engellemekti. Bu durum dolayısıyla olaylardaki kayıpların yalnızca küçük bir bölümü Türkiye-YPG arasındaki çatışma sebebiyle gerçekleşti.

Kayıplar[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından yayınlanan resmî kayıtlara göre; 1984-2008 yılları arasında 14,000 PKK üyesi tutuklanmış, 32,000 PKK üyesi ise öldürülmüştür. Ölen asker sayısı 6,482, ölen sivil sayısı ise 5,560'dır.[412]

TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu’nun bünyesinde kurulan Terör ve Şiddet Olayları Kapsamında Yaşam Hakkı İhlallerinin İncelenmesine Yönelik Alt Komisyon raporuna göre toplam 7,918 kamu görevlisi ölmüştür. 1984-2012 yılları arasında ölen PKK'lı sayısı 22,101'dir. Aynı dönemde ölen sivil sayısı ise 5,557'dir. 35,576 kişinin toplamda terör olayları yüzünden hayatını kaybettiği belirtilmiştir.[413] Doğu ve Güneydoğu'da bulunan 14 ilde yapılan çalışmalara göre 386 bin 360 kişi köylerinden göç etmek zorunda kalmıştır. Köye Dönüş ve Rehabilitasyon Projesi (KDRP) kapsamında bunların 187 bin 861'i köylerine geri dönmüştür.[414] Yine insan hakları örgütlerine göre, toplamda 4,000 köy yıkılmıştır. 380,000 ile 1,000,000 arası Kürt köylü evlerini terk etmek zorunda bırakılmıştır.[415] 119,000 Kürt'ün hapishaneye konulduğu belirtilmiştir.[416] Çatışmalardan Süryani toplumunun da etkilendiği ve 50,000-70,000 arası Süryani'nin çatışmalar yüzünden Avrupa'ya kaçtığı belirtilmiştir.

İnsan hakları ihlalleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Çatışmaların başladığı 1980'li yıllardan beri iki taraf da insan hakları örgütlerince pek çok kez suçlanmışlardır. İçişleri Bakanlığının verilerine göre askeri çatışmalarda 35,000 kişi ölmüştür. Ek olarak, 1984 ile 1998 yılları arasında 17,500 kişinin suikaste uğradığı belirtilmiştir. Bu cinayetleri işleyenlerin ise çoğu bulunamamıştır.[417]

PKK'nın ihlalleri[değiştir | kaynağı değiştir]

İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne göre PKK'nın saldırıları vatandaşlara hizmet veren kurumlara büyük zararlar vermiş ve vatandaşları en temel hizmetlerini alamaz hale getirmiştir. Bunun yanı sıra PKK 'emperyalist' olduğunu iddia ettiği devlet kurumlarını yok etmeye çalışmıştır. PKK ile ordu arasındaki çatışmalarda ve PKK'nın bombalı saldırılarında silahsız siviller hayatını kaybetmişlerdir.[418]

Uluslararası Af Örgütü, PKK'nın 1980'li yıllarda Kürt köylülerine işkence yaptığını, rehin aldığı, canlı kalkan olarak kullandığı ve öldürdüğünü belirtmiştir. Örgüte göre, PKK 'işbirlikçi' diye suçladığı Kürt sivilleri ve bazen de tüm ailelerini yok etmekteydi.[419]

PKK'nın korucuları da 'hain' olarak damgaladığı ve pek çok kez tehdit ettiği ve saldırılar gerçekleştirdiği de belirtilmiştir.[420]

TSK'nın ihlalleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Yazar David McDowall "A modern History of the Kurds" kitabında TSK ve köy korucularının, Kürt sivillere karşı zor kullandığı ve köylülerin göç etmek zorunda kaldıkları belirtilmiştir.[421]

Uluslararası Af Örgütünün 1996 yılında yayınladığı Türkiye raporuna göre, Türk güvenlik güçleri yargısız infaz, işkence gibi yasal olmayan eylemlerde bulunduğunu[422] Türk güvenlik güçlerini pek çok kez karşıdaki kesimin PKK mensubu olup olmadığını bilmeden yerleşim alanlarına keyfi ateş açtığını belirtmiştir. ABD Dışişleri Bakanlığı'nın Şubat 1995 raporunda da konu bu İnsan Hakları İhlalleri İddiaları başlığı altında geçmiştir.[423] Enternasyonal Sosyalist grubuna göre, pek çok PKK üyesi kaybolmuş ve bir daha bulunamamıştır.[424]

Alman uzman Hans Baumann Türk güçlerinin PKK'ya karşı kimyasal silah kullandığını iddia etmiş ve Alman Birlik 90/Yeşiller Partisi Türkiye'den açıklama talep etmiştir.[425]

Çatışmanın komutanları[değiştir | kaynağı değiştir]

Çatışmaların Komutanları
Türkiye PKK
Güçler
Ordu: 514.850
25.000 - 34.000
Jandarma: 148.700
Polis: 225.000
Köy Korucusu: 60.000
Kayıplar
Ordu: 8.128
43.019
Polis: 356
Köy Korucusu: 1.341

Suriye'ye yapılan operasyonlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Suriye İç Savaşı'nın çıkması ile birlikte Türk ordusu, Türkiye'nin sınır güvenliğini sağlamak amacıyla terör örgütü olarak tanıdığı IŞİD ve PKK'nın Suriye kolu olduğunu belirttiği PYD, YPG'ye karşı sınır ötesi operasyonlar düzenlemiştir.[426] Türk ordusunun Suriye'ye ilk harekâtı Şah Fırat Operasyonu ile 22 Şubat 2015'te gerçekleşmiştir.[427] Suriye Silahlı Kuvvetlerinin Suriye'nin kuzeyinde kontrolü kaybetmesi sebebiyle[428] Türk ordusu ile Suriye ordusu sık sık karşı karşıya gelmemiştir. Son olarak Türk ordusu ile Suriye ordusu arasında İdlib'de yaşanan olaylar sonrası Bahar Kalkanı Harekâtı başlatılmıştır. Bu harekât Türk Silahlı Kuvvetlerinin 2020 itibarıyla Suriye'ye yaptığı son askerî harekât durumundadır.[429] Bu operasyonlar neticesinde İdlib, Cerablus, El-Bab, Azez, Rasulayn, Tel Abyad gibi şehirler Türk ordusu tarafından kontrol edilmektedir.[430]

Operasyonlar listesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Operasyon adı Yer Amaç Başlangıç Bitiş Lider veya komutan Sonuç Kaynak
Şah Fırat Operasyonu Kobani - Halep Artan IŞİD saldırıları sonrası Süleyman Şah'ın naaşı ve 38 personelin ülkeye getirilmesi. 22 Şubat 2015 23 Şubat 2015 Necdet Özel Süleyman Şah'ın naaşı Türkiye'ye getirildi. [431]
Fırat Kalkanı Harekâtı Cerablus, El-Bab - Halep IŞİD'i Türkiye sınırından uzaklaştırmak, Menbic'i ele geçiren YPG'nin Afrin Kantonu ile Menbic Kantonu'nu birleştirip koridor kurmasını engellemek. 24 Ağustos 2016 29 Mart 2017 Hulusi Akar Cerablus ve El-Bab Türk ordusu tarafından ele geçirildi. IŞİD Halep'in kuzeyinden çıkarıldı. Menbic-Afrin arası bağlantı kesildi. [432]
İdlib operasyonu İdlib Olası bir göçü engellemek için İdlib'de gerginliği düşürmek. 8 Ekim 2017 27 Şubat 2020 Hulusi Akar Operasyon, Bahar Kalkanı Harekâtı olarak genişletildi. [433][434]
Zeytin Dalı Harekâtı Afrin, Halep YPG'yi Afrin'den atarak Hatay, Kilis ve Gaziantep sınırlarını güvene almak. 20 Ocak 2018 24 Mart 2018 Hulusi Akar YPG Afrin'den çıkarıldı. [435]
Barış Pınarı Harekâtı Rasulayn, Tel Abyad Suriye Kürdistanı'nda bulunan YPG'yi Türkiye sınırından uzaklaştırmak 9 Ekim 2019 18 Ekim 2019 Hulusi Akar Türk Silahlı Kuvvetleri, Resulayn, Tel Abyad, Suluk dahil olmak üzere 600 yerleşim yerini ele geçirdi, M4 Karayolu'nun Fırat'ın doğusunda kalan kısmını büyük ölçüde kontrol etti ve 4820 kilometrekare alanda hakimiyet sağladı. [436][437][438][439]
Bahar Kalkanı Harekâtı İdlib Olası göçü engellemek. 27 Şubat 2020 5 Mart 2020 Hulusi Akar Ateşkes yapıldı, çatışmalar ve Türkiye sınırına doğru göç hareketleri durdu. [440]

NATO ve Türkiye[değiştir | kaynağı değiştir]

NATO-Türkiye ilişkileri, Türkiye'nin, NATO üyesi olmak için girdiği Kore Savaşı ile 1952 yılında[441] başlamıştır.

Katkılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Savaşlar[değiştir | kaynağı değiştir]

İstanbul İş Birliği Girişimi[değiştir | kaynağı değiştir]

NATO'nun sınırlarını genişletmek ve Akdeniz Diyaloğu adı altında daha fazla Müslüman devlet ile iş birliği yapmak için 2004 yılında gerçekleştirdiği zirvedir. Türkiye, NATO'ya üye en gelişmiş Müslüman devlet olduğu için bu zirve İstanbul'da yapılmıştır.

Girişimde birliği katılması için görüşülen ülkeler;

Ayrıca Bakınız: İstanbul İş Birliği Girişimi

NATO ile bağlantılı tesis ve karargâhlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye NATO'nun komuta ve kuvvet yapısına en çok katkıyı yapan ülkelerdendir. NATO'nun Kara Komutanlığının (LANDCOM) merkezi İzmir'de yer almaktadır.[442] NATO Mukabele Kuvveti (NRF) kapsamındaki Çok Yüksek Hazırlık Seviyeli Görev Gücüne, 2021 yılında Türkiye liderlik edecektir.

Tesis/Karargâh Şehir Kullanan Ülkeler Açıklama
 Türkiye

 ABD

 NATO

ABD'nin Türkiye'deki en önemli

askeri üssü. Bu üste nükleer silah

olduğu iddia ediliyor.[443]

 Türkiye

 ABD

 NATO

NATO'nun 6 eğitim merkezinden ilkidir.[443]
ABD'nin Türkiye'deki karargâhlarından

birisidir. ABD askeri koordinasyonlarını

buradan yönetmektedir.[443]

 Türkiye

 ABD

ABD'nin acil durumlarda inmek için kullandığı

karargâhlardan birisidir. Yedek karargâh

konumundadır.[443]

 Türkiye

 ABD

 NATO

Füzelerin komutasını sağlayan merkezdir.[443]
Birçok askerin ve uçağın bulunduğu bir hava

üssüdür.[443]

 Türkiye

 ABD

 NATO

2001 yılında NATO'ya tahsis edilen bir

karargâhtır.[443]

Ege Denizinin korunması amacıyla oluşturulan

bir merkezdir.

 Türkiye

 NATO

NATO'nun Kara Komutanlığı merkezidir.[443]
 Türkiye

 İtalya

 NATO

İtalya'ya ait hava savunma sistemi SAMP/T'nin

bataryasının bulunduğu yerdir.[443]

 Türkiye

 Almanya

 NATO

Irak Savaşı sırasında kullanılan hava üssüdür.[443]
 Türkiye

 ABD

 NATO

ABD'nin acil durumlarda inmek için kullandığı

karargâhlardan birisidir. Yedek karargâh

konumundadır.[443]

NATO'ya ait hava üssüdür.[443]
 Türkiye

 ABD

 NATO

İncirlik'in korunması ve denizden taşınabilecek

unsurlar için kullanılan üstür.[443]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ England, Andrew. "UAE vs Turkey: the regional rivalries pitting MBZ against Erdoğan". Financial Times. 26 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020. 
  2. ^ Gardner, David. "Erdoğan is in danger of overreaching with foreign interventionsErdogan is in danger of overreaching with foreign interventions". www.ft.com. 7 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020. 
  3. ^ "İşte 2020 raporu! Dünyanın en güçlü orduları açıklandı". Milliyet. 16 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  4. ^ "Growth in United Nations membership (1945–2005)". United Nations. 3 Temmuz 2006. 17 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2006. 
  5. ^ Huston, James A. (1988). Outposts and Allies: U.S. Army Logistics in the Cold War, 1945–1953 (İngilizce). Susquehanna University Press. s. 134. ISBN 0-941664-84-8. 
  6. ^ "Members and partners". OECD. 2 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2014. 
  7. ^ "NATO Bilgi Notu" (PDF). T.C. Dışişleri Bakanlığı. 31 Mart 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  8. ^ "Türkiye Hangi Kıtada, Dünyanın Hangi Bölgesinde Bulunuyor?". Milliyet. 14 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021. 
  9. ^ "Müzakere sürecinde mevcut durum". 1 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2008. 
  10. ^ a b c "Türkiye-Arnavutluk İlişkileri". 31 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  11. ^ "Türkiye-Arnavutluk ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 31 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  12. ^ a b Xhudo 1996, ss. 50–53.
  13. ^ a b "İzmir'de meydana gelen 6,6 şiddetindeki depremin ardından dünyadan Türkiye ile dayanışma mesajları". NTV. 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2020. 
  14. ^ a b c d e f g h "Türkiye-Bosna-Hersek Siyasi İlişkileri". 31 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  15. ^ a b Ivo Pukanić (10 Haziran 2003). "Ante Gotovina: "Spreman sam razgovarati s haaškim istražiteljima u Zagrebu"" [Ante Gotovina: "I am ready to talk to ICTY investigators in Zagreb"]. Nacional (weekly) (Hırvatça). 24 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2012. 
  16. ^ a b Borić, Faruk (21 Ekim 2011). "Zukorlić daje Sandžak za BiH". Dani (Boşnakça). 27 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2012. 
  17. ^ "Osnovne škole" (Boşnakça). Sarajevo Center Municipality. 27 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2012. 
  18. ^ "Bilter 19.05.2009" (Boşnakça). Ministry of Interior of Una-Sana Canton. 19 Mayıs 2009. 26 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2012. 
  19. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Sofya Büyükelçiliği". sofya.be.mfa.gov.tr. 19 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  20. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Filibe Başkonsolosluğu". filibe.bk.mfa.gov.tr. 16 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  21. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Burgaz Başkonsolosluğu". burgaz.bk.mfa.gov.tr. 1 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  22. ^ "Relations between Turkey and Bulgaria". 15 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  23. ^ a b c d e "Türkiye-Bulgaristan Siyasi ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 13 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  24. ^ a b "Türkiye-Hırvatistan ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 1 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  25. ^ "Relations between Turkey and Croatia". 10 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  26. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Athens". atina.be.mfa.gov.tr. 27 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  27. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Gümülcine Başkonsolosluğu". gumulcine.bk.mfa.gov.tr. 10 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  28. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Consulate General In Athens". atinapire.bk.mfa.gov.tr. 9 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  29. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Rodos Başkonsolosluğu". rodos.bk.mfa.gov.tr. 1 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  30. ^ a b "T.C. Dışişleri Bakanlığı Selanik Başkonsolosluğu". selanik.bk.mfa.gov.tr. 1 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  31. ^ "Relations between Turkey and Greece". 15 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  32. ^ "Turkish Minority of Western Thrace". 23 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  33. ^ "Yunanistan turizm pazarı 5 yıl sonra toparlandı, Türk turist sayısı gerilemeye başladı..." www.turob.com. 6 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021. 
  34. ^ a b c d "Türkiye-Yunanistan ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 1 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  35. ^ "99 Marmara Depremi'nde Yardımımıza Uzanan Vefalı Bir El; "Dayan Komşu"". ListeList. 26 Temmuz 2018. 22 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021. 
  36. ^ "DHKP/C arrests in Greece coordinated by CIA, MİT, EYP". Hürriyet Daily News. 23 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2018. 
  37. ^ "Captured DHKP-C terrorists in Athens plotted attacking Erdoğan, Greek media says". 1 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2018. 
  38. ^ "Arrested DHKP-C militants plotted to assassinate Erdoğan in Athens: Greek media". Hürriyet Daily News. 8 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2018. 
  39. ^ "Greek court rules to extradite suspected terrorist to Turkey". 8 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2021. 
  40. ^ "Türkiye'nin Orman Yangını İçin Yaptığı Yardım Teklifine Yunanistan'dan Ret: Zaten Yağmur Yağacak". Haberler.com. 24 Temmuz 2018. 24 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021. 
  41. ^ "'Yangın söndürme uçakları Yunanistan'a yardım için bekliyor". www.aa.com.tr. 25 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021. 
  42. ^ "Delta varyantı sonrası COVID-19 belirtileri güncellendi: İşte en yaygın belirtiler - Sayfa 1". CNN Türk. 14 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021. 
  43. ^ a b "Relations between Turkey and Kosovo". 18 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  44. ^ Türkiye - Kosova Siyasi İlişkileri, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Erişim tarihi: 19 Nisan 2009.
  45. ^ "Sayın Bakanımızın Türkiye´nin Kosova´yı Tanıdığına Dair Açıklaması, 18 Şubat 2008" 23 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Erişim tarihi: 19 Nisan 2009.
  46. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2021. 
  47. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2022. 
  48. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2021. 
  49. ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2021. 
  50. ^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2022. 
  51. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy in Podgorica". podgorica.be.mfa.gov.tr. 9 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  52. ^ "Relations between Turkey and Montenegro". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  53. ^ "Türkiye-Karadağ ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 25 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  54. ^ a b "Kuzey Makedonya Cumhuriyeti'nin Ekonomisi". 5 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  55. ^ "Türkiye-Kuzey Makedonya ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 8 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  56. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı ÜSKÜP BÜYÜKELÇİLİĞİ". uskup.be.mfa.gov.tr. 14 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021. 
  57. ^ a b "Relations between Turkey and Romania". 28 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  58. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2021. 
  59. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Belgrade". belgrad.be.mfa.gov.tr. 23 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  60. ^ "Relations between Turkey and Serbia". 9 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  61. ^ a b "Türkiye-Sırbistan ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 1 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  62. ^ Demirel İran için devrede 2 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Milliyet, 31 Temmuz 1999.
  63. ^ *Türkiye Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığı. "Türkiye - Sırbistan Siyasi İlişkileri". 11 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2012.  (3 Ocak 2012).
  64. ^ Başbakan Erdoğan, Kosova'da birlik ve beraberlik mesajları vererek, "Türkiye Kosova, Kosova Türkiye'dir" dedi. 2 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Anadolu Ajansı, 23 Ekim 2013.
  65. ^ Sırbistan'dan Türkiye'ye Kosova tavrı 1 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Sabah, 27 Ekim 2013.
  66. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Ljubljana". ljubljana.be.mfa.gov.tr. 24 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  67. ^ "Relations between Turkey and Slovenia". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  68. ^ "Türkiye - Slovenya siyasi ilişkileri". 1 Ocak 2021. 
  69. ^ a b "T.C. Dışişleri Bakanlığı Minsk Büyükelçiliği". minsk.be.mfa.gov.tr. 2 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  70. ^ http://www.mfa.gov.tr/turkey_s-political-relations-with-belarus.en.mfa 14 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Turkish Ministry of Foreign Affairs about relations with Belarus
  71. ^ "Relations between Turkey and Belarus". 11 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  72. ^ a b "Relations between Turkey and Belarus". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 11 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  73. ^ a b "Türkiye-Belarus İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 11 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  74. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy in Prague". prag.be.mfa.gov.tr. 26 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  75. ^ a b c d "Relations between Turkey and the Czech Republic". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  76. ^ a b c "Türkiye-Çek Cumhuriyeti İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 1 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  77. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Tallinn". tallin.be.mfa.gov.tr. 6 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  78. ^ a b c "Relations between Turkey and Estonia". 12 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  79. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Riga". riga.be.mfa.gov.tr. 4 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  80. ^ a b "Relations between Turkey and Latvia". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  81. ^ "Dışişleri bakanlığı". 24 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  82. ^ "Cesis Türk Şehitliği'nin hikayesi nedir?". Letonya Rehberi. 28 Haziran 2016. 8 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2021. 
  83. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Vilnius". vilnius.be.mfa.gov.tr. 17 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  84. ^ "Relations between Turkey and Lithuania". 28 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  85. ^ a b c d e "Türkiye-Litvanya İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 1 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  86. ^ a b Krickus, Richard. "Lithuania: Nationalism in the Modern Era." pp. 157-81 in Ian Bremmer and Ray Taras, eds., Nations and Politics in the Soviet Successor States. New York: Cambridge University Press, 1993.
  87. ^ Bremmer, Ian, and Ray Taras, eds. Nations and Politics in the Soviet Successor States. New York: Cambridge University Press, 1993.
  88. ^ a b "Relations between Turkey and Lithuania". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 28 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  89. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Kişinev Büyükelçiliği". kisinev.be.mfa.gov.tr. 17 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  90. ^ "Relations between Turkey and Moldova". 25 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  91. ^ a b "Türkiye-Moldova İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 1 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  92. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Warsaw". varsova.be.mfa.gov.tr. 1 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  93. ^ a b "Commercial and Economic Relations between Turkey and Poland". 12 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  94. ^ a b "Polonya, Türkiye'den SİHA satın alan ilk NATO üyesi oluyor". BBC News Türkçe. 23 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2021. 
  95. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı St. Petersburg Başkonsolosluğu". stpetersburg.bk.mfa.gov.tr. 19 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  96. ^ "Relations between Turkey and the Russian Federation". 27 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  97. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2016. 
  98. ^ 1806-1812 Osmanlı-Rus Savaşı
  99. ^ Kırım Savaşı
  100. ^ Rusya Federasyonu Türkiye Büyükelçiliği internet sitesi 25 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 27 Ekim 2011 tarihinde erişilmiştir.
  101. ^ "Yurt dışı müteahhitlik gelirindeki kayıp, turizmin 2 katını buldu". tr.sputniknews.com. 16 Şubat 2017. 20 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2019. 
  102. ^ KIRCI, Murat (2007). "TÜRKİYE'DEKİ BAVUL TİCARETİ GELİŞMELER VE YENİ ALTERNATİFLER" (PDF). havakargoturkiye.com. 4 Nisan 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2019. 
  103. ^ "Rusya'daki Türk vatandaşlarının sayısı yüzde 11 azaldı". hurriyet.com.tr. 19 Ocak 2016. 20 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2019. 
  104. ^ "YABANCI NÜFUS ADNKS 2016". antalyahayat.com. 3 Şubat 2017. 20 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2019. 
  105. ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2021. 
  106. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2021. 
  107. ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2021. 
  108. ^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2021. 
  109. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2021. 
  110. ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2016. 
  111. ^ NATO'dan Patriot füzelerine onay. Erişim adresi http://www.aljazeera.com.tr/haber/natodan-patriot-fuzelerine-onay 11 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  112. ^ Onuş, S. (2015, 18 Ağustos). ABD ve Almanya, Patriotlar'ı neden çekiyor? Erişim adresi https://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/08/150818_patriot_turkiye 25 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  113. ^ Ntv. (2017, 29 Aralık). Türkiye ile Rusya arasında S-400 anlaşması imzalandı. Erişim adresi https://www.ntv.com.tr/turkiye/turkiye-ile-rusya-arasinda-s-400-anlasmasi-imzalandi,rGJzdHMSW0qLGc0J-AEN1Q 31 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  114. ^ S-400 deliveries to Turkey completed, new deal under discussion, Russia says. Erişim adresi https://www.dailysabah.com/defense/2019/10/23/s-400-deliveries-to-turkey-completed-new-deal-under-discussion-russia-says 31 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  115. ^ S-400 - ABD Dışişleri Bakanı Pompeo: Türkiye'nin adımları kaygı verici - BBC News Türkçe. (2019, 26 Kasım). Erişim adresi https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-50565654 27 Kasım 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  116. ^ Ankara: S-400 savunma sistemi Nisan 2020'de faal olacak. (2019, 15 Eylül). Erişim adresi https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-49706558 24 Ekim 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  117. ^ TürkAkım doğalgaz boru hattı açıldı. (2020, 8 Ocak). Erişim adresi https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-51033412 19 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  118. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Bratislava". bratislava.be.mfa.gov.tr. 23 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  119. ^ a b "Relations between Turkey and Slovakia". 28 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  120. ^ "Türkiye-Slovakya Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 1 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  121. ^ a b c Bradley, J.F.N. Czechoslovakia: A Short History. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1971.
  122. ^ Kosta, Jin. Neue Reformansätze im Wirtschaftssystem der CSSR. (Berichte des Bundesinstituts fur ostwissenschaftliche und internationale Studien, 21-1985.) Cologne: Bundesinstitut fur ostwissenschaftliche und internationale Studien, 1985.
  123. ^ a b "Relations between Turkey and Slovakia". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 28 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  124. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Kyiv". kiev.be.mfa.gov.tr. 1 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  125. ^ "Türkiye Cumhuriyeti Odessa Başkonsolosluğu". [ölü/kırık bağlantı]
  126. ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2021. 
  127. ^ "Türkiye-Ukrayna Siyasi İlişkileri". Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 2011. 22 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2019. 
  128. ^ "Türkiye Cumhuriyeti ile Ukrayna Arasında Dostluk ve İşbirliği Anlaşmasının Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun" (PDF). Türkiye Büyük Millet Meclisi. 1993. ss. 32-35. 27 Nisan 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2019. 
  129. ^ "NATO'dan flaş açıklama". Bugün. 4 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2016. 
  130. ^ Serkan Demirtaş (3 Mart 2014). "Türkiye'nin Kırım'da savaş endişesi". BB Türkçe. 
  131. ^ "Ukrayna'dan Türkiye'ye destek". Milliyet. 30 Kasım 2015. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2016. 
  132. ^ "Ukrayna ile Türkiye ortak silah üretecek". Sabah. 16 Şubat 2016. 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2016. 
  133. ^ a b c d e f g h i j k l "TÜRKİYE-AFRİKA İLİŞKİLERİ". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 6 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  134. ^ Selçuk İncesu (30 Ocak 2020). "Afrika açılım politikası". Cumhuriyet. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2020. 
  135. ^ "Türkiye 2005 yılında Afrika Birliği gözlemci üye statüsünü elde etti". 18 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2021. 
  136. ^ "Turkey-Algeria Economic and Trade Relations". 9 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  137. ^ a b c "Türkiye-Cezayir ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 13 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  138. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Embassy of Turkey in Cairo". kahire.be.mfa.gov.tr. 21 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  139. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Consulate General in Alexandria". iskenderiye.bk.mfa.gov.tr. 9 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  140. ^ a b "Turkey-Egypt Economic and Trade Relations". 5 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  141. ^ "Türkiye-Mısır ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 30 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  142. ^ "Relations between Turkey and Egypt". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  143. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Tripoli". trablus.be.mfa.gov.tr. 20 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  144. ^ a b c d e "T.C. Dışişleri Bakanlığı Consulate General of the Republic of Turkey in Misrata". misurata.bk.mfa.gov.tr. 30 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  145. ^ a b "Turkey-Libya Economic and Trade Relations". 9 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  146. ^ Traynor, Ian (24 Mart 2011). "Turkey and France clash over Libya air campaign". 22 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020 – www.theguardian.com vasıtasıyla. 
  147. ^ "Turkey to make 'necessary contribution' to protect Libyan people". Trend.Az. 20 Mart 2011. 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020. 
  148. ^ "Turkey says offered Gaddafi "guarantee" to quit Libya". 10 Haziran 2011. 11 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020 – www.reuters.com vasıtasıyla. 
  149. ^ "Turkey recognises Libyan rebels". France 24. 3 Temmuz 2011. 10 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020. 
  150. ^ "Haftar displeasure over Qatar, Turkey on display at Palermo". english.alarabiya.net. 14 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020. 
  151. ^ "Haftar accuses Turkey of violating arms embargo on Libya - AW staff". AW. 23 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020. 
  152. ^ "Turkey's parliament approves military deployment to Libya". www.aljazeera.com. 2 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020. 
  153. ^ "Turkey deploys troops to bolster Libyan government". BBC News. 6 Ocak 2020. 6 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020. 
  154. ^ "Turkey, Russia call for ceasefire in Libya on Jan 12". Reuters. 8 Ocak 2020. 10 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020. 
  155. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Rabat Büyükelçiliği". rabat.be.mfa.gov.tr. 29 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  156. ^ a b "Turkey-Morocco Economic and Trade Relations". 9 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  157. ^ a b c "Türkiye-Fas ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 15 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  158. ^ "Osmanlı-Fas ittifakının zaferiyle sonuçlanan Vadisseyl Savaşı Fas'ta anıldı". Anadolu Ajansı. 6 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021. 
  159. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı T.C. Tunus Büyükelçiliği". tunus.be.mfa.gov.tr. 23 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  160. ^ "Turkey-Tunisia Economic and Trade Relations". 9 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  161. ^ a b c "Relations between Turkey and Angola". 13 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  162. ^ a b c d e "Relations between Turkey and Angola". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 13 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  163. ^ a b c "Relations between Turkey and Benin". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 11 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  164. ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2021. 
  165. ^ "Türkiye - Benin Parlamentolar Arası Dostluk Grubu". www.tbmm.gov.tr. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024. 
  166. ^ "Relations between Turkey and Botswana". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  167. ^ a b "Türkiye - Bostvana ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  168. ^ a b c d "Relations between Turkey and Botswana". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  169. ^ a b c "Relations between Turkey and Burkina Faso". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 25 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  170. ^ "Türkiye - Burkina Faso ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 14 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  171. ^ a b c "Relations between Turkey and Burundi". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  172. ^ a b “L’Engrenage de la Violence au Burundi.” Revue Française d’Études Politiques Africaines 9 (July 1973): pp. 48-69.
  173. ^ Morris, Roger, et al. Passing By: The United States and the Genocide in Burundi, 1972. Washington, D.C.: Carnegie Endowment for International Peace, 1993.
  174. ^ Mpozagara, Gabriel. La République du Burundi. Paris: Éditions Berger-Levrault, 2009.
  175. ^ Gildea, R. Y., and A. Taylor. “Rwanda and Burundi.” Focus 13, no. 6 (February 1993).
  176. ^ "Relations between Turkey and Cameroon". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  177. ^ a b "Relations between Turkey and Cape Verde". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  178. ^ a b c "Relations between Turkey and the Central African Republic". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 27 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  179. ^ a b c "Relations between Turkey and Chad". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  180. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2015. 
  181. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 6 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Haziran 2021. 
  182. ^ a b c d e "Arşivlenmiş kopya". 12 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2015. 
  183. ^ a b c "Relations between Turkey and the Comoros". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  184. ^ Charpantier, Jean. "Le regime d'Ali Soilih Moroni, 1975-1978: Analyse structurelle (troisième partie)," Le mois en Afrique: Etudes politiques, économiques et sociologiques africaines [Paris], Nos. 223-224, 1984, pp. 29-47.
  185. ^ Ostheimer, John M. "Political Development in Comoros," African Review [Dar-es-Salaam], 3, No. 3, 2003, pp. 491-506.
  186. ^ "Relations between Turkey and the Comoros". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  187. ^ a b c "Relations between Turkey and Congo". 15 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  188. ^ a b c d "Türkiye-Kongo Demokratik Cumhuriyeti İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 25 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  189. ^ a b c "Relations between Turkey and Côte d'Ivoire". 22 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  190. ^ a b c d e f "Türkiye - Fildişi Sahili İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  191. ^ a b c "Relations between Turkey and the Democratic Republic of Congo". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  192. ^ a b Mabiala Mantuba-Ngoma, P. “La nouvelle histoire du Congo. Mélanges eurafricains offerts à Frans Bontinck, C.I.C.M.” Cahiers Africains 65–66–67 (2004), pp. 1–365.
  193. ^ "Relations between Turkey and the Democratic Republic of Congo". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  194. ^ a b c "Relations between Turkey and Djibouti". 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  195. ^ a b "Türkiye - Cibuti Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 2 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  196. ^ "Şentop, Cibuti 2. Abdülhamid Han Camisi'ni açtı". www.aa.com.tr. 30 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2021. 
  197. ^ a b c "Relations between Turkey and Eritrea". 13 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  198. ^ a b c Okbazghi Yohannes (1991). A Pawn in World Politics: Eritrea. University of Florida Press. ss. 31-32. ISBN 0-8130-1044-6. 
  199. ^ Siegbert Uhlig (2005). Encyclopaedia Aethiopica: D-Ha. Otto Harrassowitz Verlag. s. 951. ISBN 978-3-447-05238-2. 
  200. ^ a b c "Türkiye - Eritre Siyasi İlişkileri". Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 8 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  201. ^ a b c "Relations between Turkey and Equatorial Guinea". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  202. ^ "Türkiye Ekvator Ginesi ilişkileri". Türkiye Cumhuriyet Dışişleri Bakanlığı. 1 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  203. ^ a b c "Relations between Turkey and Eswatini". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 13 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  204. ^ Daniel, J. ‘The Political Economy of Colonial and Post-colonial Swaziland’, South African Labour Bulletin, 7, 6 (1982), pp. 90–113.
  205. ^ a b Kuper, H. Sobhuza II Ngwenyama and King of Swaziland: The Story of an Hereditary Ruler and His Country (London: Gerald Duckworth and Co. Ltd., 2018).
  206. ^ a b c "Relations between Turkey and Ethiopia". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  207. ^ a b c "Türkiye - Etiyopya Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 2 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  208. ^ "Etiyopya'daki Osmanlı torunları Türkiye özlemi çekiyor". Anadolu Ajansı. 16 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2021. 
  209. ^ Ethiopian Ambassador to Turkey: Ethiopia does not need political reform 27 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Walta Information Center
  210. ^ a b c "Relations between Turkey and Gabon". 30 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  211. ^ "Relations between Turkey and Gabon". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 30 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  212. ^ Baker, Charles. "Reflexions sur les sources de l'histoire gabonaise." Paideuma 33 (2017): pp. 133-141.
  213. ^ a b "Relations between Turkey and Gambia". 9 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  214. ^ Ajayi, Simon Ademola. Yahya Jammeh ve Gambiya Devrimi: 1994–2001. Ibadan, Nigeria: Stirling-Horden, 2003.
  215. ^ a b "Türkiye - Gambiya İlişkileri". Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 16 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  216. ^ a b c "Relations between Turkey and Ghana". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  217. ^ a b c d "Türkiye-Gana ilişkileri". Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 9 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  218. ^ "Gana'da lojistik merkez kurulacak". www.itohaber.com. 24 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2021. 
  219. ^ a b c "Relations between Turkey and Guinea". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  220. ^ a b c "Relations between Turkey and Guinea Bissau". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  221. ^ "Türkiye Dışişleri Bakanlığı, Türkiye - Gine Bissau ilişkileri". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  222. ^ a b c "Relations between Turkey and Kenya". 12 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  223. ^ a b c d "Türkiye - Kenya Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 10 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  224. ^ a b c "Relations between Turkey and Lesotho". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  225. ^ a b "Türkiye - Lesotho Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 27 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  226. ^ a b c "Relations between Turkey and Liberia". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  227. ^ Clegg III, Claude A. The Price of Liberty: African Americans and the Making of Liberia. Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2004. 
  228. ^ Chan, Stephen. Grasping Africa: A Tale of Achievement and Tragedy. New York: Palgrave Macmillan, 2007. 
  229. ^ Wright, Stephen. African Foreign Policies. Boulder, Colo.: Westview, 1998.
  230. ^ a b c "Relations between Turkey and Madagascar". 10 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  231. ^ a b "Türkiye - Madagaskar Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 30 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  232. ^ a b c "Relations between Turkey and Mali". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 14 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  233. ^ "Mali-Türkiye ilşkileri". 27 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  234. ^ a b c "Relations between Turkey and Malawi". 27 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  235. ^ Africa Since 1914: A Historical Bibliography. Santa Barbara: ABC-Clio Bilgi Servisi, 1985.
  236. ^ Brown, Edward, et al. A Bibliography of Malawi. Syracuse: Syracuse Üniversitesi Yayınları, 1965.
  237. ^ a b Hodgkin, T. Afrika Siyasi Partileri. Harmondsworth: Penguen, 1961.
  238. ^ "Türkiye Malavi siyasi ilişkileri". Türkiye Cumhuriyet Dışişleri Bakanlığı. 18 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  239. ^ a b c "Türkiye - Mauritius Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 12 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2021. 
  240. ^ a b c "Relations between Turkey and Mauritania". 5 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  241. ^ a b c "Relations between Turkey and Mozambique". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 5 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  242. ^ a b "Relations between Turkey and Namibia". 16 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  243. ^ Dickson, David. United States Foreign Policy towards Sub-Saharan Africa. Lanham, Md.: University Press of America, 1985.
  244. ^ "Türkiye - Namibya Siyasi ve Ekonomik İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 30 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  245. ^ a b c "Relations between Turkey and Niger". 5 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  246. ^ a b c d e f "Türkiye-Nijer İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 26 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  247. ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı'ndan". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 26 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020. 
  248. ^ a b c "Relations between Turkey and Nigeria". 30 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  249. ^ "Relations between Turkey and Nigeria". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 30 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  250. ^ a b c de St. Jorre, John. The Nigerian Civil War. London: Hodder and Stoughton, 1972.
  251. ^ a b c Akindele, R.A., and Bassey E. Ate. "Nigeria's Foreign Policy, 1986-2000 A.D.: Background and Reflections on the Views from Kuru," Afrika Spectrum [Hamburg], 3, 21, 2016, pp. 363-70.
  252. ^ "Türkiye - Nijerya İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 17 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  253. ^ a b c "Relations between Turkey and Rwanda". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 24 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  254. ^ Berkman, Steve. The World Bank and the Gods of Lending. Sterling, Va.: Kumarian Press, 2008.
  255. ^ Uvin, Peter. Aiding Violence: The Development Enterprise in Rwanda. West Hartford, Conn.: Kumarian Press, 1998.
  256. ^ "Türkiye Ruanda İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 10 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  257. ^ a b c "Relations between Turkey and São Tomé and Príncipe". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 5 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  258. ^ a b Serels, Mitchell. Jews of São Tomé and Príncipe: A Brief History. Brooklyn: Sepher-Hermon Press, 1997.
  259. ^ a b c "Relations between Turkey and Senegal". 7 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  260. ^ Gellar, Sheldon. Senegal: An African Nation Between Islam and the West. Boulder, CO: Westview Press, 1982.
  261. ^ Diagne, Pathé. Sénégal: Crise économique et sociale et devenir de la démocratie. Dakar: Sankore, 1984.
  262. ^ Dieng, Amady Aly. "L'accumulation du capital et la répartition des revenues au Sénégal." Présence africaine 93 (1st Quarter, 1975): pp. 25-57. 
  263. ^ "Relations between Turkey and Senegal". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 7 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  264. ^ Manning, Patrick. Francophone Sub-Saharan Africa: 1880-1985. Cambridge: Cambridge University Press, 1988.
  265. ^ a b c "Relations between Turkey and Seychelles". 27 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  266. ^ "Türkiye - Seyşeller Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 22 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  267. ^ a b c "Relations between Turkey and Sierra Leone". 5 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  268. ^ a b c "Türkiye - Sierra Leone İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 7 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  269. ^ "Somali'ye Türk firma havalimanı yapacak". aksam.com.tr. 18 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020. 
  270. ^ a b "Holidays in Mogadisu". www.portstrategy.com. 7 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020. 
  271. ^ a b "Somalia hands over Mogadishu seaport to Turkish company - Diplomat News Network %". Diplomat News Network. 21 Eylül 2014. 1 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020. 
  272. ^ a b "Türkiye - Somali Siyasi İlişkileri". Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 16 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2016. 
  273. ^ Black, Jeremy (1996). Cambridge Illustrated Atlas, Warfare: Renaissance to Revolution, 1492-1792. Cambridge University Press. s. 9. ISBN 0521470331. 22 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2016. 
  274. ^ Welch (1950), s. 25.
  275. ^ COINS FROM MOGADISHU, c. 1300 to c. 1700 by G. S. P. Freeman-Grenville pg 36
  276. ^ "Turkey raises $201 million for Somalia". 8 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2016. 
  277. ^ "WARAH: Why Turkish aid model is proving to be a success". Daily Nation (İngilizce). 10 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2020. 
  278. ^ a b "Somalia: UN Envoy Says Inauguration of New Parliament in Somalia 'Historic Moment'". 14 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2020. 
  279. ^ "Press Release: Erdogan's Somalia Visit". Goobjoog News English. 25 Ocak 2015. 17 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2020. 
  280. ^ "The Turkey's president formally opens Digfeer Hospital". Goobjoog News English. 25 Ocak 2015. 10 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020. 
  281. ^ "Dayniile Online daily news From Somalia". web.archive.org. 16 Şubat 2015. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020. 
  282. ^ "Erdogan says Somalia has invited Turkey to explore for oil in its seas: NTV". Reuters (İngilizce). 20 Ocak 2020. 21 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020. 
  283. ^ "SOMALIA: Ministry of Defense signs an agreement of military support with Turkish Defense ministry". 13 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020. 
  284. ^ "Turkey's president pledges to construct 10 thousand new houses in Mogadishu". Goobjoog News English. 25 Ocak 2015. 21 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020. 
  285. ^ "Turkey opens military base in Mogadishu to train Somali soldiers". Reuters (İngilizce). 30 Eylül 2017. 3 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020. 
  286. ^ "Turkey sets up largest overseas army base in Somalia". www.aljazeera.com. 1 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020. 
  287. ^ a b c d "Relations between Turkey and the Republic of South Africa". 7 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  288. ^ a b c d "Türkiye - Güney Afrika Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 17 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  289. ^ a b c "Relations between Turkey and South Sudan". 24 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  290. ^ a b "Relations between Turkey and South Sudan". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 24 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  291. ^ a b "Türkiye-Güney Sudan Cumhuriyeti Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  292. ^ a b c "Relations between Turkey and Sudan". 19 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  293. ^ Lin, Christina. "Neo-Ottoman Turkey's 'String of Pearls'". Asia Times. 22 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2020. The same year, Turkey signed trade and investment deals with Sudan, including to lease Suakin Island for 99 years as a possible military base. The island is located in the Red Sea close to Saudi Arabia and was once a key naval base of the Ottoman Empire. 
  294. ^ Kocyigit, Omer. ""The Ottoman State's Perception about the Sudanese Mahdi Uprising", International Journal of Turcologia, 9/18, Paris 2014". Academia.edu. 1 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020. 
  295. ^ Masters, Bruce (29 Nisan 2013). "The Arabs of the Ottoman Empire, 1516-1918: A Social and Cultural History". Cambridge University Press. s. 208. 2 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020 – Google Books vasıtasıyla. 
  296. ^ Rogan, Eugene (10 Mart 2015). "The Fall of the Ottomans: The Great War in the Middle East". Basic Books. 1 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020 – Google Books vasıtasıyla. 
  297. ^ "Darfur: The history behind the bloodshed". History Extra. 4 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020. 
  298. ^ TERZI, TURKMEN. ""Political Islam Divides Both Sudan and Turkey"". Politurco.com. 30 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020. 
  299. ^ "Sudan accepted economic assistance from UAE, Russia, Turkey: oil..." Reuters.com. 23 Ocak 2019. 23 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020. 
  300. ^ a b c "Relations between Turkey and Tanzania". 7 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  301. ^ a b "Türkiye - Tanzanya ilişkileri". 1 Ocak 2021. 2 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  302. ^ a b "Relations between Turkey and Togo". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 5 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  303. ^ "Relations between Turkey and Togo". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 5 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  304. ^ a b c "Turkey-Uganda Relations". 9 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  305. ^ a b c "Relations between Turkey and Zambia". 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  306. ^ a b c d "Türkiye Zambiya İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  307. ^ a b c "Relations between Turkey and Zimbabwe". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 15 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  308. ^ "Türkiye - Zimbabve İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 20 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  309. ^ "Türkiye - Avustralya Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2020. 
  310. ^ "Türkiye - Yeni Zelanda Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 10 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2020. 
  311. ^ "Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı-Avustralya İlişkileri". Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 14 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2016. 
  312. ^ "Afrika Birliği (AfB)". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 7 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2021. 
  313. ^ Çelik, s. 57
  314. ^ a b Özçelik, s. 255-256
  315. ^ Özçelik, s. 260
  316. ^ a b Özçelik, s. 259
  317. ^ Çelik, s. 55
  318. ^ Mumcu, s. 43
  319. ^ Mumcu, s. 37
  320. ^ Mumcu, s. 51-52
  321. ^ Özçelik, s. 260-261
  322. ^ a b c Köklü, s. 52-53
  323. ^ Özçelik, s. 261
  324. ^ a b Çelik, s. 72
  325. ^ Çelik, s. 73
  326. ^ a b Çelik, s. 84
  327. ^ Çelik, s. 85
  328. ^ Çelik, s. 86
  329. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2016. 
  330. ^ Tarihi Değiştiren Savaşlar, Ali Çimen-Göknur Göğebakan, Timaş yayınları, İstanbul 2006, ISBN 975-263-486-9
  331. ^ Youtube konferans
  332. ^ "Türkiye Bosna'ya silah sağladı". 9 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2016. 
  333. ^ a b c d "Türkiye'nin Bosna Hersek Savaşı'ndaki Politikası". Gülçin Sağır Keskin. 12 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  334. ^ "Tayyip Erdogan: Alija mi je ostavio Bosnu u amanet". Bitno (Boşnakça). 11 Temmuz 2012. 17 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2012. 
  335. ^ Bjelica-Šagovnović, Sanja (18 Ekim 2012). "Erdogan miri Tihića i Lagumdžiju". Dnevni list. 3 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2012. 
  336. ^ Kosova Savaşı'nda Organ Kaçakçılığı[ölü/kırık bağlantı]
  337. ^ a b c d Editör (26 Mart 2015). "1999 Kosova Krizi ve NATO Müdahalesi". TUİÇ Akademi. 30 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2021. 
  338. ^ "NATO's role in Kosovo". Nato.int. 10 Haziran 2010. 11 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2010. Today, just under 10,000 troops from the NATO-led Kosovo Force (KFOR), provided by 31 countries (24 NATO and 7 non-NATO), are still deployed in Kosovo to help maintain a safe and secure environment. 
  339. ^ "The Taliban Resurgence in Afghanistan". 27 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2008. 
  340. ^ "Afghanistan: and the troubled future of unconventional warfare By Hy S. Rothstein". 27 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2008. 
  341. ^ "Afghanistan could return to being a 'failed State,' warns Security Council mission chief". 11 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2008. 
  342. ^ Hoffmeister, Frank (2006). Legal aspects of the Cyprus problem: Annan Plan and EU accession (İngilizce). EMartinus Nijhoff Publishers. ss. 39-47. ISBN 978-90-04-15223-6. 
  343. ^ Tocci, Nathalie (2007). The EU and Conflict Resolution: Promoting Peace in the Backyard (İngilizce). Routledge. s. 32. ISBN 9781134123384. 
  344. ^ Borowiec, Andrew (2000). Cyprus: A Troubled Island (İngilizce). Greenwood Publishing Group. s. 2. ISBN 9780275965334. 26 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2017. 
  345. ^ Michael, Michális Stavrou (2011). Resolving the Cyprus Conflict: Negotiating History. Palgrave Macmillan. s. 130. ISBN 9781137016270. 15 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2017. 
  346. ^ Katholieke Universiteit Brussel, 2004 17 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. "Euromosaic III: Presence of Regional and Minority Language Groups in the New Member States", p. 18
  347. ^ Smit, Anneke (2012). The Property Rights of Refugees and Internally Displaced Persons: Beyond Restitution (İngilizce). Routledge. s. 51. ISBN 9780415579605. 
  348. ^ a b c d e f g h Açıkgöz, Serkan. "Kıbrıs Barış Harekatı (20 Temmuz 1974)". tez.yok.gov.tr/. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 7 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2016. 
  349. ^ a b c d Yellice, Gürhan. "20 Temmuz 1974 Kıbrıs Barış Harekatı'nı Hazırlayan Koşullar". tez.yok.gov.tr. Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü yüksek lisans tezi, 2007. 7 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2016. 
  350. ^ "1974 Kıbrıs Barış Harekâtının Türk-Ingiliz Ilişkilerine Etkileri" (PDF). johschool.com. doi:10.14225/joh729. 22 Kasım 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2021. 
  351. ^ "Kıbrıs Harekâtı'nın asıl mimarı Erbakan'dı". dunyabulteni.net. Dunyabulteni.net 20 Temmuz 2012. 4 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2016. 
  352. ^ a b Yıldırım, Mehmet. "Bütün yönleriyle 1974 Kıbrıs Harekatı". tez.yok.gov.tr/. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi, 2004. 7 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2016. 
  353. ^ a b c Akgün, Sibel. "Askeri Açıdan Kıbrıs Barış Harekatının Oluşumu, Gelişmesi ve Sonuçları". arsivbelge.com. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültes. 26 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2016. 
  354. ^ Özer, Sarp. "Kıbrıs Barış Harekatı 40 yaşında". aa.com.tr. Anadolu Ajansı, 19 Temmuz 2014. 7 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2016. 
  355. ^ Haydar Çakmak: Türk dış politikası, 1919-2008, Platin, 2008, ISBN 9944137251, sayfa 688 4 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  356. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; ReferenceA isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  357. ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; PKK 1995 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  358. ^ a b Turkey: Government Under Growing Pressure To Meet Kurdish Demands 19 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 17 August 2005
  359. ^ a b c d e "Chronology of the Important Events in the World/PKK Chronology (1976–2006)". 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2011. 
  360. ^ en.internationalism.org, 10 April 2013, Internationalism is the only response to the Kurdish issue 14 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  361. ^ Michael M. Gunter, "Turgut Özal and the Kurdish question", in Marlies Casier, Joost Jongerden (eds, 2010), Nationalisms and Politics in Turkey: Political Islam, Kemalism and the Kurdish Issue, Taylor & Francis, 9 August 2010. pp. 94–5
  362. ^ a b Today's Zaman, 6 November 2012, Secret witness reveals identity, shady ties between PKK and Ergenekon 3 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  363. ^ "1998 Report" (PDF). Ankara: Human Rights Foundation of Turkey. 2000. 5 Şubat 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2015. 
  364. ^ Turkey's war on the Kurds 14 Temmuz 2012 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi, 13 August 2005
  365. ^ Weiner, Tim (20 Şubat 1999). "U.S. Helped Turkey Find and Capture Kurd Rebel". New York Times. 6 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2007. 
  366. ^ Yüksel, Emincan. "TSK'nın Sınır Ötesi Harekatları". www.dogrulukpayi.com. 2 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  367. ^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2015. 
  368. ^ The Economist Erdogan pulls it off 24 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 13 September 2010
  369. ^ See the online edition of Gündem of 14 July 2008 11 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Turkish). Retrieved 18 September 2009.
  370. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; KDP isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  371. ^ "Turkey Country Assessment" (PDF). 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Nisan 2011. 
  372. ^ "Turkish Hezbollah (Hizbullah) / Kurdish Hezbollah". turkishweekly.net. 2 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2015. 
  373. ^ McGregor, Andrew. "The Jamestown Foundation: The Shaykh Said Revolt and Ankara's Return to the Past in its Struggle with the Kurds". Jamestown Vakfı. 5 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2011. 
  374. ^ "Turkey country profile". BBC News. 14 Eylül 2010. 6 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  375. ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; ataa isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  376. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; new pkk isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  377. ^ "Court evidence reveals KCK terror network is worse than PKK". Todayszaman.com. 20 Haziran 2010. 25 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2011. 
  378. ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; security isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  379. ^ Jamestown PKK Changes Battlefield Tactics to Force Turkey into Negotiations 1 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 24 October 2007
  380. ^ Jamestown Partiya Karkaren Kurdistan (PKK) (Turkey), GROUPS – EUROPE – ACTIVE
  381. ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; ceasefires isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  382. ^ Davies, Elizabeth (30 Ağustos 2006). "Kurd rebels vow to turn Turkey 'into hell'". The Independent. Londra. 25 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  383. ^ Torchia, Christopher (8 Haziran 2007). "Iraqi Kurds: Turkey Shells Across Border". The Washington Post. 22 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  384. ^ Europe"Turkish MPs back attacks in Iraq". BBC News. 18 Ekim 2007. 20 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2008. 
  385. ^ "Outline of Kurdish initiative emerges at security summit". Todayszaman.com. 18 Eylül 2009. 25 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2011. 
  386. ^ Arsu, Sebnem (8 Aralık 2009). "Soldiers Killed in Ambush in Northern Turkey". The New York Times. 17 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  387. ^ "Seven Turkish soldiers killed in terrorist attack – Gen. Staff | World | RIA Novosti". En.rian.ru. 16 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2011. 
  388. ^ Turkey accuses Assad of arming PKK 8 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 9 August 2012
  389. ^ The Kansas City Star Kurdish campaign in Turkey provides useful distraction for Syria[ölü/kırık bağlantı], 17 August 2012
  390. ^ "Yes, we negotiate with Öcalan". Ntvmsnbc. Aralık 2012. 31 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2013. 
  391. ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  392. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  393. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  394. ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2016. 
  395. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  396. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  397. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  398. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  399. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  400. ^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  401. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2015. 
  402. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  403. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  404. ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  405. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  406. ^ Kökçü, Ata Ahmet (5 Mayıs 2020). "Yurt içindeki PKK'lı terörist sayısı ilk kez 500'ün altına düşürüldü". Defence Turk. 21 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2020. 
  407. ^ "Twenty-five killed in clashes between Turkish soldiers, PKK - Monster…". Archive.vn. 4 Eylül 2012. 12 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2019. 
  408. ^ "38 killed in PKK attack on Turkish border posts". Thaindian News. 14 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2019. 
  409. ^ "Archived copy". 7 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2011. 
  410. ^ "April 2018 Large Drop In Violence In Iraq". Musingsoniraq.blogspot.co.uk (İngilizce). 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2018. 
  411. ^ "March 2018 The Return Of The Islamic State Insurgency". Musingsoniraq.blogspot.co.uk (İngilizce). 3 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2018. 
  412. ^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2015. 
  413. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  414. ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  415. ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2015. 
  416. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  417. ^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2015. 
  418. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  419. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2015. 
  420. ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2015. 
  421. ^ McDowall, David. A modern History of the Kurds. London 2005, pp 439 ff
  422. ^ "Uluslararası Af Örgütü 1996 Türkiye Raporu". 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  423. ^ "ABD Dışişleri Bakanlığı Şubat 1995 Raporu". 17 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  424. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2015. 
  425. ^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021. 
  426. ^ "Suriye sınırında hazırlık: Türkiye'nin önceki askeri operasyonlarında neler yapıldı?". T24. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
  427. ^ "TSK'dan Süleyman Şah karakoluna". www.ntv.com.tr. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
  428. ^ "Suriye'nin kuzeyi PKK'ya geçti !". 22 Temmuz 2012. 10 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2020. 
  429. ^ "Hulusi Akar açıkladı: Bahar Kalkanı Harekatı başladı!". www.sozcu.com.tr. 2 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
  430. ^ "Suriye Son Durum Haritası (Mart 2020)". Stratejik Ortak. 3 Mart 2020. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
  431. ^ "Adım adım Şah Fırat operasyonu". Al Jazeera Turk - Ortadoğu, Kafkasya, Balkanlar, Türkiye ve çevresindeki bölgeden son dakika haberleri ve analizler. 24 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
  432. ^ "'Fırat Kalkanı Harekatı başarıyla sonuçlandı'". Anadolu Ajansı. 29 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
  433. ^ "Son dakika: Türk askeri bu sabah top atışı yaptı... İdlib'te son durum..." www.hurriyet.com.tr. 11 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
  434. ^ "İdlib operasyonu başladı". www.sozcu.com.tr. 16 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
  435. ^ "Zeytin Dalı Harekatı'nın ikinci yıl dönümü". Anadolu Ajansı. 20 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
  436. ^ "Akar: 600 yerleşim yeri kontrol altına alındı". www.gazeteduvar.com.tr. 11 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
  437. ^ "القوات التركية والفصائل تحاصر مدينة رأس العين (سري كانييه) بشكل كامل، ولا صحة لسيطرة "النظام السوري" على سجون قوات سوريا الديمقراطية ضمن المناطق التي انتشرت بها • المرصد السوري لحقوق الإنسان". المرصد السوري لحقوق الإنسان (Arapça). 17 Ekim 2019. 17 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
  438. ^ "INFOGRAPHIC - Turkey's anti-terror operation in N Syria, one week on". www.aa.com.tr. 18 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
  439. ^ "30 يوما من نبع السلام: "قسد" تخسر نصف مساحة سيطرتها تقريبا.. وروسيا و"النظام" لاعب جديد في الشمال السوري.. وانتهاكات الفصائل التركية تجبر المدنيين على الفرار.. وأكثر من 870 شهيداً وقتيلاً.. وأوضاع إنسانية وصحية كارثية تهدد المنطقة • المرصد السوري لحقوق الإنسان". المرصد السوري لحقوق الإنسان (Arapça). 9 Kasım 2019. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
  440. ^ "Bakan Akar: İdlib'de başlatılan Bahar Kalkanı Harekatı başarıyla sürdürülmekte". Anadolu Ajansı. 2 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
  441. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 31 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Haziran 2021. 
  442. ^ "Home". lc.nato.int (İngilizce). 14 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2021. 
  443. ^ a b c d e f g h i j k l m "Türkiye ve Suriye'deki ABD ve NATO askeri üsleri". tr.sputniknews.com. 21 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2021. 

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Arnavutlar
  2. ^ Boşnaklar
  3. ^ Mostar Köprüsü
  4. ^ Çek Cumhuriyeti-Türkiye ilişkileri
  5. ^ Estonya-Türkiye ilişkileri
  6. ^ Estonya-Türkiye ilişkileri
  7. ^ Estonya-Türkiye ilişkileri
  8. ^ Estonya-Türkiye ilişkileri
  9. ^ Estonya-Türkiye ilişkileri
  10. ^ Eski Osmanlı topraklarında şu an bulunan devletler listesi
  11. ^ Eski Osmanlı topraklarında şu an bulunan devletler listesi