Peneplen
Yontukdüz veya peneplen, akarsu aşınımındaki son aşamadır.[1]
Akarsuların denge profiline ulaşmasından sonra, yan taraflardaki aşınma baş gösterir.[1] Akarsular bu aşamada, arasından aktığı yüksek kısımları aşındırır.[1] Sonuç olarak bu yüksek araziler hemen hemen yok olur. Bu durumun sonunda akarsular çoğunlukla menderesler veya saçaklı ağlar halinde akmaya başlar. Eğer alan sonradan orojenez aracılığıyla, hiçbir iç bozulma göstermemiş ve sonradan yükselmişse, akarsular bu sefer aşağıya doğru aşınım yapar. Bu aşınımın sonunda oyuklu menderesler, su yarıkları ve diğer yüzeysel şekiller oluşur.[1]
Yontukdüz kavramı, 1900'lerde yüzey bilimcileri William Morris Davis ve Walther Penck tarafından geliştirilmiştir.[1]
Çağdaş örneklerin olmaması ve kalıntı örneklerin belirlenmesindeki belirsizlik nedeniyle bazı peneplenlerin varlığı ve doğada bir süreç olarak peneplasyon tartışmalı süreçtir.. Bazı tanımlarla, peneplenler deniz seviyesiyle temsil edilen bir temel seviyeye iner, ancak diğer tanımlarda böyle bir kavram göz ardı edilir. Jeomorfolog Karna Lidmar-Bergström ve meslektaşları, temel seviye kriterini çok önemli ve peneplen oluşumunun kesin mekanizmasının üzerinde, bu şekilde peneplenler arasında bazı pediplainler de dahil olmak üzere değerlendiriyorlar.
Peneplenlerin genellikle deniz seviyesine yakın oluştuğu varsayılırken, eğer geniş sedimantasyon yerel taban seviyesini yeterince yükseltirse veya nehir ağları tektonik deformasyonla sürekli olarak engellenirse, peneplenlerin yükseklikte oluşabileceği de öne sürülmüştür. Pireneler ve Tibet Platosunun peneplenleri sırasıyla bu iki durumu örneklendirebilir. Peneplenler hakkında yaygın bir yanılgı, özelliksiz oldukları kadar sade olmaları gerektiğidir. Aslında, bazı peneplenler düzensiz derin ayrışmayı yansıttıkları için tepelik olabilir ve yalnızca büyük ölçekte bir temel seviyeye düz bir derecelendirme oluşturur.
Peneplen Türleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Yeryüzü şekilleri için klasik peneplenlere alternatif olan, bir alt-peneplenler kümesi olan veya terimle kısmen örtüşen çeşitli terimler vardır. Sonuncusu, peneplenler olabilecek veya olmayabilecek planasyon yüzeyleri durumudur, bazı peneplenler ise planasyon yüzeyleri değildir. Green çalışmalarında, Lidmar-Bergström ve arkadaşları peneplenler için aşağıdaki sınıflandırma şemasını sunarlar:
- Planasyon Yüzeyleri
- Dağlık Kabartma
- Kazınmış Tepelik Kabartma
Rhodes Fairbridge ve Charles Finkl, peneplainlerin, kurak ve yarı kurak iklim dönemlerinde nemli iklim ve pediplanasyon dönemlerinde dağlama ile şekillendirilmiş olabileceklerinden, genellikle karışık kökenli olduğunu savunuyorlar. Bazı peneplenlerin evrimleştiği uzun süre, çeşitli iklimsel etkiler sağlar. Aynı yazarlar, peneplenleri şekillendirmeye katkıda bulunabilecek süreçler arasında deniz aşınmasını ve buzul erozyonunu da listeliyorlar.
Ek olarak, epigen peneplenler, mezardan çıkarılan peneplenlerden ayırt edilebilir. Epigene peneplenler hiçbir zaman gömülmemiş veya tortul kayalarla örtülmemiş olanlardır. Mezardan çıkarılan peneplenler, çökeltilere gömüldükten sonra yeniden açığa çıkanlardır.
Bir bölgedeki en eski tanımlanabilir peneplen birincil peneplen olarak bilinir. Birincil peneplenin bir örneği, güney İsveç'teki Sub-Kambriyen peneplenidir.