Palsa

Palsalar, kalıcı donmuş buz lensleri içeren kutup ve kutupaltı iklimlerde görülen sıklıkla oval, alçak donmuş yatay tepeciklerdir. Pingolar gibi palsalar toprağın üzerini saran boz çekirdeğinden oluşur, fakat onlar genellikle pingolardan küçüktürler, sıklıkla grup halinde oluşur ve su baskısına maruz kalmaksızın yer altı suyundan oluşur. Palsa bölgelerde kalıcı olmayan donmuş topraklarla bir arada bulunur ve böyle bölgelerde onlar donmuş toprağın varlığına dair güvenilir bir kanıt oluşturabilirler. Palsa buz lenslerini oluşturmak için büyük su kütlelerine ihtiyaç duyar ve bu nedenle özellikle bataklıklarda oluşur.

Gelişmiş bir palsa grubu

Oluşum

Palsa ince kar örtüsünden dolayı çevre bölgelerden daha çok içe nüfuz eden dondurucu kış soğuklarının olduğu bataklık ya da çorak arazilerde gelişmeye başlar. Kalın kardan kaynaklanan termal izolasyonun eksikliği kışın daha dondurucu soğuğa neden olur. Bu buzlanma yaz süresince donmuş düzlem üzerinde santimetrelerce yukarı çıkabilir. Yazın yüzey materyali, özellikle organikse, kuruyup termal izolasyon sağlıyorken, palsaların yüksek yüzeyi daha büyük kış soğuğuna sebebiyet veren ince kar örtüsüne sahip olmaya eğilimlidir. Böylece iç sıcaklık yerinkinden daha düşük olacaktır. Bu çevredeki suyu yararak büyüyen buz lens oluşumuna katkı sağlar. Buz toprağın üzerine dondurucu bir baskı yaparak genişler ve üst üste birikip buz lenslerinin büyümesi olasılığını artıran gözenekleri oluşturur. Pozitif bir geri dönüşüm bağlantısı gelişmiş olur. Yüzey neminde ve bitki örtüsündeki değişimler yeni oluşmuş donmuş toprağı koruyacaktır. Toprak tabakası yavaş yavaş donmuş tepecik oluşumuna doğru yol alacaktır. Gözeneklerden sıçrayarak çıkan su çok önemli değildir. Buna rağmen bataklık toprağı suya doymuş olduğu için buz çekirdeğinin büyümesini sağlayacaktır. Palsa gelişimsel bir döngü içerisinde olduğu için zamanla eriyip çökecektir. Palsa büyümesine eşlik eden açık çatlaklar ve paslanın oluşumuna neden olan su bataklık yüzeyine yaptıkları basınçtan dolayı bu süreçlerde önemlidirler. Aslında büyüme ve çürümenin çeşitli evrelerinde oluşan palsalar iklimsel bir değişimin göstergesi değillerdir. Hepsi bir döngü tarafından oluşan palsa yıkımının ardında kalanlardır.

Kuzey İsveç'in Abisko yakınlarındaki Storflaket turbo bataklığı permafrost bir plato

Morfoloji

Palsa oluşumları dönüşümlü olarak düz ve dolambaçlı kümeler oluşturur. İzlanda'daki palsalar hörgüç, kalkan, plato, yüzük, set şeklindeyken, Norveç'tekiler kordon, koni ve çatı şeklindedirler. Enleri yaklaşık 10-30metre uzunlukları 15–150 metredir. Buna rağmen uzunluğu 500 metreyi bulan bataklık eğimine paralel palsa tepecikleri rapor edilmiştir. Yükseklikleri en az 1m den en fazla 10m ye çıkabilir. Geniş oluşumlar küçük olanlardan daha az koniseldir. Bazı yerlerde palsalar yüzlerce metre uzunluğunda karışık şekiller oluştururlar. Donmuş toprak çekirdeği yerel olarak lensler 40 cm kalınlığa ulaşmalarına rağmen 2–3 cm den daha kalın değillerdir. Palsalar grup ya da meralar halinde oluşur ve her bir palsa diğerlerinden farklı bir yaşta olduğunu gösterir. Palsa yüzeyleri sıklıkla don olayları ve kurumaya bağlı olarak çatlaklarca yarılır. Palsanın bitki örtüsü bataklık kömürü özelliği gösteren kamışla beraber küçük funda ve likenlerden oluşabilir. Aynı zamanda bir palsa ne kadar yükseğe doğru büyürse onu örten bataklık kömürü o denli kurur ve bu durum iç çekirdeği erimekten alıkoyan izolasyona daha fazla sebebiyet verir.

İki tür palsa vardır. Birincisi bataklık kömürü çekirdeğine sahip olan, diğeri çekirdeği mineralli alüvyon toprağa sahip olandır. En yaygın olan birincisidir. Diğeri bazıları tarafından istisnai olarak görülür. Fakat bu eskiden düşünülenden daha yaygındır.

Kalıcı Donmuş Toprak Platosu

Donlu toprak platoları genellikle bir bataklık içerisinde yüksek düz arazileri oluşturan birleşmiş palsalı yapılardır. Donlu toprak platoların bazı kısımları büyürken diğer kısımları çürümeye maruz kalır. Donlu toprak platoları genellikle sulak arazilerle çevrilidir. Fakat yaz boyunca çözülme ve erimeden dolayı içilebilir su göllerine sahiptir.

Coğrafi dağılım

Palsalar kalıcı olmayan donlu toprak bölgelerinin tipik oluşumlarıdır ve bu yüzden kuzey Kanada, Alaska, Sibirya, İzlanda ve Fennoskandiya'nın yarı arktik bölgelerinde bulunur. Onlar sırf bataklıklarla bağlantılıdır ve yaygın şekilde kışların uzun olup kar örtüsünün ince olduğu bölgelerde oluşur. Bazı bölgelerde palsalar donlu toprağın altında uzanır, diğer yerlerde onlar donmayan alt tabakada uzanır.

Güney yarım kürede Arjantin üzerinde cami gölünün kuzeyi gibi Grande de Tiyera adası olarak tanımlanan son buzul çağından kalma palsalar mevcuttur. Buz çağı palsalarının kalıntıları Almanya Belçika sınırında Hohen Venn gibi Orta Avrupa'daki Hockmoren bölgesinde bulunur.

Pingolar ve palsalar arasındaki farklılıklar

Palsalar yapısal olarak pingolara benzer. Fakat 0.5,2 m yüksekliği ve 5,25 m uzunluklarıyla palsalar büyük ölçüde pingolardan küçüktür. Buna rağmen her ikisi kalıcı donlu toprak bölgelerinde oluştuğu için çok yıllıklı tepecikler olarak düşünülür. Dahası genellikle ayrı olan pingolara zıt olarak palsalar gruplar halinde yükselir ve palsa arazisi olarak adlandırılırlar. Pingolardan farklı olarak palsalar, kendileri donlu topraklar olarak görüldüğü için donlu topraklarca çevrelenmeye ihtiyaç duymazlar. Palsalar aktif tabaka içerisinde büyüyorken pingolar donma-erime olaylarının derin bir şekilde oluştuğu aktif tabakanın altında gelişirler.

Hem pingo hem de palsa suyun donmasında oluşan buz çekirdeğinden meydana gelir. Buna rağmen palsalar çamurlu toprak suya doygun olup buz çekirdeğinin büyümesine yeterince katkı sağladığından suyu enjekte etmek için olumlu su baskısına gerek duymazlar.

Kaynakça

Genel;

• Brown, R.J.W.; Kupsch W.O. (1974). Permafrost terminology. Altona, Manitoba: National Research Council Canada.
• Washburn, A.L. (1980). Geocryology. New York: John Wiley & Sons. ISBN 0-470-26582-5.
• Williams, Peter J.; Michael W. Smith (1989). The frozen Earth. New York: Cambridge University Press. ISBN 0-521-36534-1.

Özel;