Kitabu'l-Müntehab

Kitabu'l-Müntehab, Abdülvehhab bin Yusuf bin Ahmed el-Mârdânî tarafından 1420 yılında Osmanlı padişahı Yıldırım Bâyezid'in oğlu Çelebi Mehmed'e ithaf edilmiş Osmanlı tıp kitabı. Eski Anadolu Türkçesi ile kaleme alınan eser bir Osmanlı padişahına ithaf edilmiş ilk tıp kitabıdır. Kitap ilk defe 1949 yılında Mesut Koman tarafından Konya İzzet Koyunoğlu kitapları arasında tespit edilmiştir. Müntehab'ın Köprülü Kütüphanesi, Tire Necip Paşa Kütüphanesi ve İstanbul Fatih-Millet Kütüphanesinde nüshaları bulunmaktadır. Eserin Prof. Dr. Ali Haydar Bayat tarafından hazırlanan tıpkıbasım nüshasıyla birlikte sadeleştirilmiş halinin 2005 yılında yayımı yapılmıştır (ISBN 975-00024-0-7).

Yazarı[değiştir | kaynağı değiştir]

Kitabın ilk tespitini yapan Mesut Koman, yazarın Mısır'a yerleşmiş Türklerden olduğu kanaatindedir. El-Mârdânî'nin 13.yüzyılda Kıpçaklardan Mısır'a gelen Memlük Türklerinden olduğu düşünülmektedir. Hekim olan ve Türkçe bir tıp kitabının bulunmayışının eksikliği hisseden el-Mârdânî, kitabının yazılış amacını şu sözleriyle ifade etmiştir: "Tıp ulu bir ilim olup, kaideleri sayılamaycak kadar çok olduğundan günümüzün hekimleri onu öğrenmeye yeteri kadar gayret göstermiyorlar....Pes bu şerif ilm, bu iki taifenin ortasında nisyen mensiyyen kalıbdur ve onunla adanmak yahut ana mensûb olmak key horluk ve hakaret olıbdur, hassaten memâlik-i Rûm'da, zîrâ hâzık tabîbleri az kaldı. Ve dahı tıbbın mu'teber kitâbları vardır Arabidür ya Pârisîdür ve Türkî dilince bir müfîd kitâb yoktur, tâ kim Müslümanlar ondan haz ve fâyide alalar ve derdlerine dermân bulalar."

İçerik[değiştir | kaynağı değiştir]

Kitabu'l-Müntehab her biri fasıllara ayrılmış on bölümden oluşmaktadır. Bazı fasıl başlıkları:

Tıbbın sınırları ve esasları
Mizac ve dört hılt (unsur)
Organlar ve beden kuvvetleri
Kemir, sinir, deri, kas, damar anatomisi
Nabız ve idrar tetkiki (üroskopi)
Kültür fizik ve masajlar
Görme, işitme hastalıkları
Cinsel rahatsızlıklar

Kitabın Yapısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Kitap geleneksel İslam tıbbının bakış açısını yansıtmaktadır. Mardani'nin tıp tanıtımı bu açıdan önemlidir. Mardani'ye göre "Tıp, sağlıklı bedenin sağlığını nasıl koruyacağını ve sağlığın kaybolduğunda nasıl normale döndürüleceğini bildiren bir sanattır. Câlînûs der ki, tıp sağlığı ve sağlığa ait bilgilerle hastalığı, hastalığa ait bilgileri bildiren bir sanattır. Sağlığın ve hastalığın nasıl bilineceğini bildirir." Mardani geleneksel İslam hekimlerinin yaptığı gibi Galen'e atıfta bulunmaktadır. Bilindiği gibi İslam hekimleri Unani dedikleri Yunan tıbbından Hipokrates ve Galen'in teorilerinden etkilenmişlerdir.

Humoral Patoloji Teorisi veya İslam kaynaklarında geçen ifadesiyle Ahlat-ı Erbaa (dört unsur) kitabın temel bakış açısı içinde önemli bir yere sahiptir. Mardani'nin temel dört unsurla ilgili kitapta şu ifadeleri kullanmaktadır: "Umûr-i tabi'iyyenin birincisi erkân/temellerdir. Bu temeller basit cisimlerdir. İnsan ve diğer canlıların bedeninin birinci parçalarıdır. Erkan dörttür: birisi oddur ve odun tabiatı hârr-yâbisdir. Birisi yeldir ve yelin tabîatı hârr-ı ratbdır. Birisi sudur ve suyun tabîatı bârid-ratbdır. Birisi toprakdır ve toprağın tabîat bârid-yâbisdir. (Dört Unsur Teorisi anlatılmaktadır" Söz konusu 4 unsur insanda mizaç denilen 4 unsurun da kaynağıdır. Mizacı bir nitelik olarak tarif eden Mardani, "Keyfiyyât-ı mütezâdde/zıt niteliklerin, birisi harâret/sıcaklık, birisi bürûdet/soğukluk, birisi rutûbet/nemlilik, birisi yübûset/kuruluktur. Hararetin kuvveti, bürûdet kuvvetini, bürûdetin kuvveti, harâret kuvvetini, rutûbetin kuvveti yübûset kuvvetini, yübûsetin kuvveti rutûbet kuvvetini genellikle sırır/koparır. Kaynaşmış maddelerin parçalarından benzer bir nitelik ortaya çıkar ki, buna mizaç denir."

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Abdülvehhab bin Yusuf ibn-i Ahmed el-Mârdânî, Kitabu'l-Müntehab fi't-Tıb, Yayına Hazırlayan Prof. Dr. Ali Haydar Bayat, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, İstanbul, 2005
Mesut Koman, Abdülkahir, Müntehab, Çelebi Sultan Mehmed'e İthaf Olunan Türkçe Tıp Kitabı, İ.Ü. Tıp Tarihi Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 1949.