Karpat Rutenya'daki Yahudilerin tarihi

Karpat Rutenya'daki Yahudilerin tarihi.

Yukarı Macaristan'da Yahudi yerleşimciler[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk hakimiyeti[değiştir | kaynağı değiştir]

1910, 1921 ve 1941 nüfus sayımlarındaki verileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Macaristan'da savaş öncesi nüfus sayımı en son 1910'da yapıldı. Karpat Rutenya, Macaristan'ın dört vilayetinden oluşmaktaydı:

Ung
Bereg
Ugocsa
Máramaros

Macaristan Almanya ile ittifak kurduğundan cezalandırılıp Ugocsa Çekoslovakya ve Romanya arasında 1920'de bölüştürüldü. Bugün ise Romanya ve Ukrayna arasında bölünmüştür. Bu topraklarda Çekoslovakya'nın 1938'den beri hakimiyeti yoktur. Güney Máramaros sonradan Romanya'ya katıldığından, hesplamayı kolaylaştırmak açısından bu bölge konu dışı bırakılmıştır.

Ungvár - 16,919 Yahudi (%31.4),
Vilayetin geri kalanı - 145,170 (%8.5)

Beregszász - 12,933 (%30.2)
Munkács - 17,275 (%44.4)
Vilayetin geri kalanı - 206,403 (%10.7)

Ugocsa - 91,755 (%12.9)

Máramarossziget - 21,370 (%37.4)
Vilayetin geri kalanı - 336,335 (%17.2)

848,000 nüfuslu dört vilayetteki 129,000 Yahudi toplam nüfusun %15.21'ini oluşturmaktaydı.

1921'de Çekoslovakya Rusínsko'da 93,023 (%15.28) ve Ocak 1941'de Macaristan Kárpátalja'da 146,199 (14.2%) Yahudi bulunmaktaydı.

Çekoslovakya[değiştir | kaynağı değiştir]

II.Dünya Savaşı öncesi Yahudi-Yerli halk ilişkileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Anılarda ve tarihi çalışmalarda 19.yy ve 20.yy'ın başlarında Ruten-Yahudi ilişkilerinde barış ve uyum olduğu görülür. 1939'da Rutenya otonom eyaletinde 80,000 Yahudi yaşamaktaydı.

Rutenlerin Yahudi komşularıyla ilişkileri Oleksandr Dukhnovych'in (1803-1865) "Virtue is More Important than Riches" oyununda ve Ivan Olbracht'ın Golet v údolí kısa öyküsünde anlatılmıştır. Ukrayna'nın diğer bölgelerinin aksine Rutenya'da pogromlar ve ardından gelen ayaklanmalar ve kaos yaşanmamıştır.

Nihai çözüm[değiştir | kaynağı değiştir]

II.Dünya Savaşı'nda Almanya Macaristan hükûmetini devirince Holokost'un "Nihai Çözüm"ü Karpat Rutenya'ya da ulaştı.

Macaristan hükümeti ve onun faşist unsurları Yahudileri öldürmeye başlamıştı. 1939'da çıkarılan acımasız kanunlarla Yahudilerin okula gitmeleri ve iş sahibi olmaları yasaklandı. 1941 yazında Macaristan otoriteleri 20,000 Yahudiyi Karpat Rutenya'dan Polonya-Ukrayna'daki Galiçya'ya sürdü. Yasal olmalarına rağmen Yahudiler "yasadışı mülteciler" maskesi altında evlerinden çıkarıldı. Kovulanların çoğu Kamyanets-Podilski'de Nazi Einsatzgruppen birimlerine teslim edilip 1941'in sonlarında üç günde makineli tüfeklerle taranarak öldürüldü. Birkaç bin kişi ise Galiçya'ya sürüldükten sonra kendi hallerine bırakıldı. Bu kişiler iki yıl içinde gettolarda ve ölüm kamplarında kayıplara karıştı. Sağ kalanlar ise 1944'te evlerine döndüler.

Nisan 1944'te Rutenya'da 144,000 Yahudinin bulunduğu 17 getto kuruldu. 15 Mayıs 1944'ten başlayarak her gün 14,000 Yahudi Auschwitz'e gönderildi ve son tahliye 7 Haziran'da gerçekleşti. Macar Yahudileriyle birlikte Karpat Rutenya'da gettolarda yaşayan Yahudilerin hemen hemen hepsi öldürüldü. 100,000'den fazla Karpat Rutenya Yahudisinin 90,000'i öldürüldü, bazısı kaçmayı başarırken çok azı da Rutenler tarafından saklanarak korundu.

Komünizmin çöküşüyle açılan arşivlerde bölgedeki Nihai Çözümle ilgili bilgiler ortaya çıkıp üzerinde çalışma yapma imkânı ortaya çıktı. En çok araştırılan konu ise bölgede Nazilere kimin ne şekilde yardım ettiği ve yardım edenlerin baskı veya tehdit altında olup olmadığıdır.

II.Dünya Savaşı sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

Jackson-Vanik yasa değişikliğiyle çoğu Yahudi 1970'lerde ABD ve İsrail'e göç etti.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Henry Abramson, Collective Memory and Collective Identity: Jews, Rusyns, and the Holocaust, Carpatho-Rusyn American, vol. 17 (1994), no. 3.
Alexander Dukhnovich, Virtue Is More Important Than Riches (translated by Elaine Rusinko), East European Monographs, 1995, 85pp., ISBN 0-88033-290-5.
Mikhael Mitsel, "The Activity of "the Joint" in Mukachevo in 1944 - 1945 and the Soviet attitude toward It in 1953", Jews in Russia and Eastern Europe, 1(58)2007 ISSN 1564-4907.
Agnes Sagvari,
- Studies on the History of Hungarian Holocaust, Budapest, Napvilag, 2002. ISBN 963-9350-10-9, 151pp. (in English)
- Tanulmanyok a magyarorszagi holokauszt törteneteböl, Budapest, Napvilag, 2002. ISBN 963-9350-01-X, 132pp. (in Hungarian)