Halaçlar
| Toplam nüfus | |
|---|---|
52.800[1] (2017) | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
 İran | 52.800 (Kum Eyaleti) |
| Diller | |
| Din | |
Halaçlar (Farsça: خلج, Khalaj; Azerice: Xələc), İran'da yaşayan ve Halaçça konuşan bir Türk boyunun adıdır. Lehçelerinin yazı dili yoktur. Ancak Göktürkçeye benzerliğiyle dikkat çeker. Dinleri Şii mezhebinden Müslümandır. Zamanında Selçuklu egemenliğinde oldukları biliniyor. Türkçenin d'li lehçesini konuştukları için ana Türkçeye yakınlıkları göz ardı edilemeyecek bir durumdur.
İsim kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]
Divânu Lügati't-Türk’de boy ismi şöyle anlatılır;
“..... Yirmi ikiler onlara Türkçe kal aç derler, “aç kal” demektir. Sonradan bunlara “Xalaç” denilmiştir; asılları budur.”[2]
“Oğuzlar ve Kıpçaklar x yı k ya çeviriler. Bunlar “Xalaçlar”dan bir bölüktür. Bunlar Türklerin “kızım” dediği yerde “xızım” derler. Ve yine öbür Türklerin “kande erdinğ” dediği yerde bunlar “xanda erdinğ” derler ki, “nerede idin” demektir.”.[3]
Oğuz Destanında da kalaç kelimesinin bir Türk boyunun ismi olarak görülür[4] ve “aç kalmak” söyleminden türediği belirtilmiştir.[4]
Halaçlara uygulanan baskılar[değiştir | kaynağı değiştir]
Halaç Türkleri en çok Farslaşma baskısında kalan Türk halkıdır.
Uygulanan baskılardan bazıları: Halaç Türkçesinin yasaklanması, yoğun asimilasyona maruz kalmaları, Halaç Türkçesinde kitapların yasak olması, Halaç Türklerine ait tarih ve kültür ögelerinin yok edilmeye çalışılması, Türk olmadıkları yönünde yoğun baskı, Türk dünyasına yeteri kadar sesini duyuramaması, rejimin Halaç Türklerini tanımaması, geleneklerin engellenmesi, Halaçları kırbaçlamak ve başka şehirlere göç ettirmeye çalışmak.[5][6][7][8][9][10]
Yaşadıkları bölgeler[değiştir | kaynağı değiştir]
Halaçlara ilk değinenler Orta Çağ İslam coğrafyacıları olmuştur. 9. ve 10. yüzyıl kaynaklarına göre Halaçlar Seyhun'un yakasında, Afganistan'da yaşayan göçebe halklardandır. Muhammad ibn Mūsā al-Khwārizmī, Mafātīh al-‘Ulūm ismindeki eserinde Halaç ve Kancina Türkleri Eftalitlerden arta kalan boylar olarak gösterir.
Türkiye'de[değiştir | kaynağı değiştir]
1932 yılında yayınlanan Köylerimiz ismindeki kitapta, o dönem Türkiye'de, Halaç, Halaçlar ya da Halaçlı isimlerinde on altı köy listelenmiştir. Bunlar şu illerdedir: Uşak, Antalya, Afyon, Niğde, Kütahya, Bolu, Balıkesir, Aydın, Çankırı, Kastamonu, Zonguldak, Yozgat, Ankara, Tokat, Giresun, Kırşehir ve İstanbul. Gününümüzde ise, Ağrı ili Doğubayazıt ilçesine, Niğde ili Bor ilçesine ve Sakarya ili Hendek ilçesine bağlı Halaç isminde üç köy, Bolu ili Gerede ilçesine ve Uşak ili Banaz ilçesine bağlı Halaçlar isminde iki köy bulunur.
Türkmenistan'da[değiştir | kaynağı değiştir]
Türkmenistan'ın Lebap vilayetinde nüfusu yaklaşık 150 bin olan Halaç ilçesi (Halaç etrafı) bulunmaktadır. İlçede yaşayanlar Selçuklu hanedanının ait olduğu Kınıklardan geldiği sanılan Ersarı Türkmenleridir.
İran ve Yakın Doğu'da[değiştir | kaynağı değiştir]
Halaçlar, 11. yüzyılda Büyük Selçuklular ile başlayan göçlerle, İran ve Yakın Doğu içine taşınmışlardır. Günümüz İran'da Huzistan ve Kerman Eyaletinde yaşamaktadır. Ayrıca Halaçlardan büyük bir toplulukta Orta İran'da Fars Eyaletinde yaşamaktadır, ama onların tam olarak ne zaman geldikleri bilinmemektedir. Halaçlardan büyük bir başka toplulukta, Merkezi Eyaletinde Save şehrinin güneybatısında alçak dağlık bölgede yerleşiktir ve pek çoğu bu gün dahi kendi kimliklerini korumuştur. Hatta, bu alanda Ḵalajestān denilen bir yöre vardır. İraj Afşar-Sistani'nin yakın tarihli bir çalışmasında, "Bu boyun insanları Aştiyan ve Tafreş çevresinde oturduklarını ve geçim kaynaklarının hayvancılık olduğunu" yazar.[11]
O. Garrod, Dehbid yaylasında (kuzey Şiraz) birçok köy'de Halaç Türklerinin yaşadığını iddia eder. Son olarak, Luristan Eyaletinde Halaj-Darra, Halaj-e ʿOlya ve Halaj-e Sofla köyleri ve Horasan Eyaletinde Halaç isminde üç köy bulunur. M. F. Köprülü, Kırım'da Halaç adında bir köy olduğunu ve Vladimir Feodoroviç Minorsky ise, güney Rusya'da Don Nehrindeki Kalach kenti adını, bu boydan aldığını düşünmektedir.
Dilleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Halaçların dillerinden ilk söz eden Kaşgarlı Mahmud'dur. Divânu Lügati't-Türk'te dillerinden örnekler vermiştir. İkinci olarak Rus doğubilimci Vladimir Feodoroviç Minorsky, Halaçların dilleri ile ilgili bilgiler toplamıştır. Bu bilgilerini ise ancak 1940 yılında yayımlayabilmiştir.
Araştırmacılardan Alman bilim insanı Gerhard Doerfer Halaçlarla ilgili araştırmalar yapmıştır. G. Doerfer ve S. Tezcan'ın çalışmaları ile Halaççanın ses ve sözvarlığı açısından yaşayan en eskicil Türk dilleri arasında yer aldığı ortaya konmuştur. Halaçça'nın Türk dilleri arasındaki yeri konusunda en belirleyici yönü, Ana Altayca p sesinin devamı sayılan Ana Türkçe varsayımsal h sesini yaşatıyor olmasıdır.
Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2021.
- ^ Divanü Lügat-it – Türk Tercümesi, çev. Atalay Besim, TDK Yayınları 523, Ankara, 1992, Cilt III, s. 415.
- ^ Divanü Lügat-it – Türk Tercümesi, çev. Atalay Besim, TDK Yayınları 523, Ankara, 1992, Cilt III, s. 218.
- ^ a b Ögel B., Türk Mitolojisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, Cilt 1, s. 178.
- ^ "HALAÇ - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 18 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022.
- ^ "İRAN'DA YAŞAM MÜCADELESİ VEREN TÜRK TOPLULUĞU: HALAÇLAR- AKIN LAÇİNER". Tebriz Araştırmaları Enstitüsü (İngilizce). 4 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022.
- ^ "Ali Asgar Cemrâsi ile Halaç Türkleri ve Halaç Türkçesi Üzerine Bir Röportaj - Umut BAŞAR". www.turkyurdu.com.tr (İngilizce). 3 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022.
- ^ "Ulusal Tez Merkezi | Anasayfa". tez.yok.gov.tr. 6 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022.
- ^ "Halaç Türkleri - Derleyen: Yrd. Doç. Dr. Elnur Hasan MİKAİL - TURAN-SAM : TURAN Stratejik Araştırmalar Merkezi - http://www.turansam.org". www.turansam.org. 21 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022.
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "Pehlevi rejiminin asimilasyon siyaseti: Artan zulüm". MİSAK- Millî Strateji Araştırma Kurulu. 14 Mayıs 2020. 21 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022.
- ^ Iraj Afšār-Sistāni, Ilhā, c¡ādornešinān wa ṭawāyef-e ʿašāyeri-e Irān, Tahran, 1987, cilt 2, s. 115.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- Köylerimiz, İstanbul, 1932.
- Oliver Garrod, “The Qashqai Tribe of Fars”, JRCAS 33 (1946), s. 293-306.
- M. F. Köprülü, “Halaç” Belleten, s. 109-116.
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Halaç Kültürünün Sanat Eserlerinde Akisleri Prof. Dr. Emel Esin [1][ölü/kırık bağlantı]
