Hırvatistan'daki Yahudilerin tarihi
Hırvatistan'daki Yahudilerin tarihi 3. yüzyıla kadar dayanmasına rağmen 10. yüzyıl ve 15. yüzyıla kadar az bilgi bulunur. II. Dünya Savaşı'ndan evvel 20,000 kişilik cemaatin hemen hemen hepsi Holokost'ta yok edildi. Savaştan sonra sağ kalanların yarısı İsrail'e göç ederken 2500 Yahudi Hırvatistan'da yaşamayı tercih etti.[1] Bu rakam tahmini bir rakam olup 1500 kişilik Zagreb Yahudi cemaatinin %80'i karışık evliliklerin çocukları olduğu hesaba katıldığında bu nüfusun daha da fazla olduğu düşünülür. Holokost'tan kurtulanların torunlarının çoğunun dede veya ninelerinden sadece bir tanesi Yahudidir.[2]
Cemaatin tarihçesi[değiştir | kaynağı değiştir]
Antik cemaat[değiştir | kaynağı değiştir]
Yahudiler ilk olarak, Roma'nın İmparatorlukta serbest dolaşım kanununu çıkarmasından sonra, miladın ilk yüzyıllarında bugünkü Hırvatistan'ın kuzeyine yerleşti.[3] Yahudiler bölgeye ticaret amacıyla yerleşti.[4] Arkeolojik kazılarda Osijek'te 3.yy'a ait bir sinagog bulunmuştur, bunun dışında 13. yüzyıla kadar Yahudilerin bölgedeki varlığıyla ilgili çok az kaynak bulunur.[5]
Orta Çağın sonları[değiştir | kaynağı değiştir]
13. ve 14.yy'larda cemaat gelişti, varlık sahibi oldular ve Hırvat komşularıyla iyi ilişkiler içerisindeydiler.[6] Fakat bu durum 1456'da değişti; Yahudiler Katolik olayan diğer Hırvatlarlar birlikte kovuldular; bunun akabinde 200 yıl boyunca Yahudilerle ilgili bilgi bulunmamaktadır.[6]
İspanyol mültecilerinin varışı[değiştir | kaynağı değiştir]
15. yüzyılda İspanya'nın Reconquista ile aldığı topraklarda Yahudilere karşı zulüm arttı. İspanyol ve Portekiz Engizisyonlarından kaçan Yahudiler Osmanlı'nın Balkanlardaki toprakları olan Makedonya ve Bosna-Hersek'e yerleşti. Göçmenlerden bazılarıysa Hırvatistan'daki Dalmaçya kıyılarında bulunan Split ve Dubrovnik'e yerleşti.[4]
Habsburg hakimiyeti[değiştir | kaynağı değiştir]
17. yüzyılda Yahudilerin hala Hırvatistan'da yerleşme hakları yoktu. Yahudiler Hırvatistan'a tüccar olarak genelde Macaristan'dan geliyordu. Genelde sadece birkaç gün kalma hakları vardı.[3] Yüzyılın başlarında Hırvatistan meclisi Yahudi ailelerin Durdevac'te yerleşme yasağını yineledi.[3]
Her ne kadar resmi olarak yasaklanmış olsa da Varaždin Bölgesi kumandanı General Beck Yahudilerin Bjelovar, Koprivnica ve Varaždin'e yerleşmesine izin verdi. Yahudilerin durumunu düzene sokmak için Varazdin Kral dairesinin emriyle Kont Franjo Patacic'in yazdığı raporda "çoğu tüccardır ve ticaret şehri geliştirir" yazmıştır.[3]
Kuzey Hırvatistan'daki Yahudilerin yerleşme yasağı 1782'de Habsburg Monarşi İmparatoru II. Joseph'in çıkardığı Hoşgörü Bildirisiyle 1783'te son buldu. Yahudilerin Hırvatistan'a yerleşmesine izin verilmesine rağmen toprak sahibi olma, bazı şeylerin ticaretini yapma ve tarımla uğraşma yasağı getirildi.[3] Bu yasaklamalara rağmen Yahudiler Zagreb ve Varaždin'e yerleşti.
1840'ta Hırvatistan meclisi Yahudilere 33 senede tamamlanacak olan "yavaşça" eşitlik hakları vermeye karar kıldı.
| Yıl | Hükümler[3] |
|---|---|
| 1843 | Yahudilerin yapabileceği meslekler arttırıldı |
| 1846 | "Hoşgörü vergisi"yle özgürlüklerini satın alma imkânı sunuldu |
| 1859 | Yahudilere ev ve toprak satın alma hakkı verildi |
| 1873 | Tam yasal eşitlik sağlandı |
1867'de Zagreb Sinagogu açılıp Dr.Hosea Jacobi Zagreb Hahambaşılığına getirildi. 1873'te, Ivan Mažuranić'in imzaladığı bildirgeyle tüm dinlere eşit haklar verilip cemaat enstitülerine devlet hazinesinden yardımlar yapıldı.[7]
1880'de Hırvatistan'da 13,488 olan Yahudi nüfusu 1900'de 20,032'ye çıktı. 20. yüzyılın başlarında en büyükleri 3000 kişilik üyeleriyle Zagreb ve Osijek olmak üzere Hırvatistan'da 21 adet Yahudi cemaati bulunmaktaydı. Halkla entegre olan Yahudi cemaati başarılı oldu. Zagreb Yahudilerinin %54'ü ve tüm Hırvatistan Yahudilerinin %35'inin anadili Hırvatçaydı. Az sayılarına rağmen endüstri ve toptancılıkta orantısız şekilde başarılıydılar. Bazı Yahudi aileler Hırvatistan'ın varlıklı ailelerindendi. Bu görünen varlığa rağmen Yahudilerin çoğu orta sınıf bir hayat yaşayıp ardından gelen ikinci nesil hukuk ve tıbba ilgi gösterdi.
I.Dünya Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]
I.Dünya Savaşı'nın ardından Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun çökmesiyle bölgedeki Yahudi cemaatlerinde panik başladı. Savaştan sonra Hırvatistan, Slovenya, Sırbistan (Vardar Makedonya ve Karadağ dahil) ve Bosna-Hersek'le birleşerek Yugoslavya Krallığı'nı oluşturdular.
II.Dünya Savaşı'ndan evvel özellikle Zagreb Yahudi cemaati Yugoslavya'nın seçkin cemaatlerindendi. 1940'ta Zagreb'deki 11,000 Yahudinin %76'sını Aşkenazlar, %5'ini Sefaradlar oluştururken %17'si kendilerini bir gruba dahil görmemekteydi, geriye kalanlar ise Haredi Yahudilisiydi.[3]
Holokost[değiştir | kaynağı değiştir]
II.Dünya Savaşı patlak verdiğinde Hırvatistan'da 23,000 Yahudi vardı.[8]
25 Mart 1941'de Sırp asıllı Yugoslavya Prensi Paul Mihver Devletleriyle ittifak kurdu. Bu durum Sırp nüfusunun tepkisine yol açtı ve Yugoslavya Krallığı'nın başkenti Belgrad'da gösteriler başladı. Prens Paul'a darbe düzenlendi ve Almanya karşıtı II. Petar ve Dušan Simović hükûmetin başına geçti. Yeni hükûmet Mihver Devletlerine olan desteğini çekmesine rağmen ittifak antlaşmasıdan çekilmedi. Nazi Almanyası 1941'de Yugoslavya Krallığı'nı işgal etti.
Nazi Almanyası'nın işgali Hırvatistan Yahudileri için sonun başlangıcı oldu.
Alman hakimiyetindeki Hırvatistan'da aşırı milliyetçi Ustaşa hareketi başa geçti. Hırvat faşistler Hırvatistan Bağımsız Devleti (NDH)'ni kurdu. Antisemitliğiyle bilinen Ustaşa vakit geçirmeden anti-Yahudi kararları yürürlüğe soktu. Hatta, Ustaşa üyesi olan NDH İçişleri Bakanı Andrija Artuković, "NDH hükümeti Yahudi sorununu Alman hükümeti gibi çözecektir" demiştir.[9]
Ustaşa, Kerestinac, Jadovna, Metajna ve Slana'da toplama kampları inşa etti. Ülkedeki akıllara sığmayan ölçüde Yahudilere ve Sırplara karşı vahşet Pag ve Jasenovac toplama kamplarında gerçekleşti. Sadece Jasenovac'ta binlerce kişi öldürüldü; bunların çoğu Sırp olmakla birlikte 20,000'i Yahudiydi.[10]
Hırvat (ve Yugoslav) Yahudilerine karşı ilk soykırım Temmuz 1941'de başladı. Ustaşa ve Nazi Almanyası on binlerce Sırp yaklaşık 20,000 Romen (Çingene) ve yaklaşık 25,000 Hırvat Yahudisinin 20,000'i dahil olmak üzere 32,000 Yahudi öldürdü.[11]
Holokost'ta yıkılan Hırvat Yahudi cemaatinden sadece 5000 Yahudi kurtulabildi, bunların çoğu ya Josip Broz Tito'nun Yugoslav Partizanları ordusunda asker, ya da İtalya işgal bölgesine sürgüne gönderilen kişilerdi. İtalya Mihver Devletlerine teslim olduktan sonra sağ kalan Yahudiler Yugoslav Partizanlarına ait topraklarda yaşadı.[3]
1945'te Yugoslavya bağımsızlığını kazanınca Hırvatistan yeni kurulan Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti'ne katıldı.
Savaş sonrası cemaat[değiştir | kaynağı değiştir]
1945'ten sonra Yugoslavya ve Hırvatistan resmi politika olarak ateizmi benimsedi. Hırvatistan'da 1990'ların ortalarında kadar haham bulunmamaktaydı. Çoğu Yahudi Yugoslav, Sırp veya Hırvat olarak kategorize ediliyordu.[12] Savaştan kurtulan Yahudilerin yarısı (kanunlar gereği) Yugoslav ve Hırvat vatandaşlığından çıkıp İsrail'e göç etti. Ülkeyi terkedip İsrail'e gidenler tüm mal varlıklarını, topraklarını ve gayri menkullerini Yugoslavya'ya bıraktıklarına dair belge imzaladılar.
Savaş sonrası Yahudi cemaati yüksek derecede asimile olmuştur; Zagreb'in 1500 Yahudisi ya karışık evliliklerin ürünüdür ya da karışık evlilik yapmış kişilerdir. 1991'de Hırvatistan'da 2000 Yahudi bulunmaktaydı.
Bugün[değiştir | kaynağı değiştir]
2001 itibarıyla Hırvatistan'da 495 Yahudi yaşamaktadır ve bunların 323'ü Zagreb'dedir. Primorje-Gorski Kotar, Osijek ve Dubrovnik'te yirmişer Yahudi bulunmaktadır.[13] Fakat bu nüfus sayımı, Yahudiler gerçek kimliklerini ifşa etmekten korktukları için, gerçek rakamları göstermeyebilir.
Hırvatistan Yahudi cemaati 10 Yahudi "belediye"ye bölünmüştür (Hırvatça: Židovska općina); belediyelerin bulundukları şehirler Čakovec, Daruvar, Dubrovnik, Koprivnica, Osijek, Rijeka, Slavonski Brod, Split, Virovitica ve Zagreb'dir. 2005'te bir grup Yahudi ana Yahudi cemaatinden ayrılıp "Bet Israel" adında kendi cemaatlerini kurdular. Ayrıca Zagreb'de Chabad örgütünün varlığı da bilinmektedir.
Bölgesel cemaatler[değiştir | kaynağı değiştir]
Dalmaçya[değiştir | kaynağı değiştir]
Yahudi cemaatinin varlığı Hırvat kıyıları Dalmaçya'da 14. yüzyıla dayanır. 1326'da yazılmış bir mektupta Dubrovnik'te Yahudi bir doktordan bahsedilir. Sayı olarak az olmalarına rağmen (100-330 üye) ticaret ve tıpta ilerlemişlerdir. 1421'de İspanya'dan gelenler ve 1492'de İspanyol ve Portekiz Engizisyonlarından kaçıp gelen Yahudilerle bölgedeki Yahudi cemaati genişlemiştir.[14]
Katolik Kilisesi ve Venedik kanunlarından kaynaklanan antisemitik tavırlar Dubrovnik ve Split'te gettolarda yaşayan cemaat için sorun oluşturdu. Napolyon'un Dalmaçya'yı işgal etmesiyle bölgedeki Yahudilere ilk defa yasal eşitlik sağlandı.[14] 1814'te Avusturya İmparatorluğu Dalmaçya'yı ilhak ettiği zaman Yahudilere verilen yasal eşitlik hakları tekrar kaldırıldı. Yahudilere eşitlik Hırvat kanunları altında 19. yüzyılda verildi.[3]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "European Jewish Congress -Croatia". 13 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2010.
- ^ "Croatia's census forces Jews to confront identity crisis". 30 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2010.
- ^ a b c d e f g h i "Excerpts from Jews in Yugoslavia - Part III". 23 Haziran 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2010.
- ^ a b "Synagogues Without Jews - Serbia and Croatia". 29 Nisan 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2010.
- ^ "Excerpts from Jews in Yugoslavia - Part III (Osijek)". 23 Haziran 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2010.
- ^ a b "Jewish Virtual Library (Croatia)". 9 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2010.
- ^ "Jewish Encyclopedia - Croatia". 15 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2010.
- ^ "Jews Without Synagogues - Serbia and Croatia". 29 Nisan 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2010.
- ^ Jews of Yugoslavia 1941-1945 Victims of Genocide and Freedom Fighters, Jasa Romano
- ^ Jews of Yugoslavia 1941-1945 Victims of Genocide and Freedom Fighters, Jasa Romano, p7
- ^ "Jewish Virtual Library - Croatia". 9 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2010.
- ^ "Croatia's census forces Jews to confront identity crisis, Vlasta Kovac". 30 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2010.
- ^ "Population by Religion, by Towns/Municipalities, Census 2001". 14 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2010.
- ^ a b "Excerpts from Jews in Yugoslavia - Part I". 16 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2010.
- "Excerpts from Jews in Yugoslavia - Part III", Centropa Reports [1]
- "The Virtual Jewish History Tour - Croatia", Stephanie Persin, Jewish Virtual Library [2]9 Kasım 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Jewish Community of Zagreb
- Jewish Community Bet Israel of Croatia 15 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Croatian Jewish Network - Chronology (Hırvatça)
- History of Split´s Jewish Community (470 KB)
- Adriatic Sea - Jewish port of salvages 21 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (9.9 MB)