Girdaba İniş
| "Girdaba İniş" | |
|---|---|
 Öykü için Harry Clarke tarafından çizilmiş bir illüstrasyon, 1919 | |
| Yazar | Edgar Allan Poe |
| Özgün adı | "A Descent into the Maelström" |
| Ülke | ABD |
| Dil | İngilizce |
| Tür | Bilimkurgu |
| Yayımlanma | Graham's Magazine |
Girdaba İniş[1] (İng. A Descent into the Maelström), Edgar Allan Poe tarafından yazılan kısa öykü. Öyküde anlatıcı bir anafordan ve gemi enkazından nasıl kurtulduğunu anlatır. Yazarın "uslamlama öyküleri" olarak gruplanan öykülerinden biri olan Girdaba İniş, aynı zamanda erken bir bilimkurgu örneği olarak değerlendirilir.
Özet[değiştir | kaynağı değiştir]
Öykü içinde öykü olarak kurgulanan hikâyede olaylar, Lofoten, Norveç'teki bir dağ tırmanışı sırasıda anlatılmaktadır. Öyküde başından geçenleri anlatan yaşlı adam aslında göründüğü kadar yaşlı olmadığını, yaşadığı korkunç bir olay sebebiyle saçlarının bembeyaz kesildiğini ve sinirlerinin mahvolduğunu söyler. Öykünün anlatıcısı, bulundukları uçurumun aşağısındaki girdabı görünce yaşlı adama inanır ve adamın iki kardeşi ile birlikte birkaç yıl önce çıktığı balık avını dinlemeye başlar.
"Gelmiş geçmiş en korkunç kasırga"[1] yüzünden gemileri bir girdaba sürüklenir. Kardeşlerden biri dalgaların arasında kaybolur, olayın korkunçluğu karşısında deliren diğer kardeş ise kendini güverteye bağlar ve batan gemi ile birlikte boğulur. Yaşlı adam ise önceleri girdabın içinde dehşet duyar, daha sonra onun ne kadar güzel ve muhteşem olduğunu düşünür. Etrafında dönmekte olan cisimleri gözlemlediğinde daha büyük parçaların girdaba doğru daha çabuk çekildiği sonucuna varır. Yuvarlak cisimler ise en hızlı çekilenlerdir. Kardeşinin aksine gemi enkazını terk etmeye karar verir. Saatler sonra girdaptan kurtulana kadar bir fıçıya tutunur.
Analiz[değiştir | kaynağı değiştir]
Öykünün girişi, Samuel Taylor Coleridge'in 1798 tarihli The Rime of the Ancient Mariner öyküsüyle benzerlik gösterir: her iki öyküde de heyecanlı yaşlı bir adam bir deniz kazasından kurtuluşunu anlatır.[2] Öykü hislere hitap eder; anlatıcının düşünce ve duyguları, özellikle de girdapta ölecek olmanın verdiği dehşet vurgulanır.[3] Anlatıcı hayatta kalabilmek için uslamlama yetilerini kullanır ve öykü Poe'nun erken bilimkurgu örneklerinden biri olarak görülür.[4]
Ana temalar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Uslamlama (ayrıca bkz. Marie Rogêt'nin Sırrı, Çalınan Mektup, C. Auguste Dupin)
- Deniz hikâyesi (ayrıca bkz. Nantucketlı Arthur Gordon Pym'in Öyküsü, Şişede Bulunan Not, Uzun Sandık)
- Öykü içinde öykü (ayrıca bkz. Oval Portre)
Göndermeler[değiştir | kaynağı değiştir]
Öyküde, Saltstraumen'deki ünlü bir anafor hakkında yazmış olan Norveçli Jonas Danilssønn Ramus'tan bahsedilir. Açılış epigrafı ise Joseph Glanvill'in 1676 tarihli Against Confidence in Philosophy and Matters of Speculation isimli makalesinden alıntılanmıştır, ancak Poe metni hafifçe değiştirmiştir.[5]
Yayımlanma geçmişi[değiştir | kaynağı değiştir]
Öykü ilk defa, Graham's Magazine'in Nisan ayında yayımlanan Mayıs 1841 sayısında yer aldı.[6] Poe öyküyü sayıya yetiştirmek için acele etti ve yayımlanmasından sonra öykünün sonunun kusursuz olmadığını söyledi.[7] Daha önce Morgue Sokağı Cinayetleri Fransızcaya çevrilmişti ve Fransız okurlar yazarın diğer eserlerini de bekliyordu. Girdaba İniş bu dile çevrilen ilk eserler arasında yer aldı.[8]
Yazarın diğer deniz öyküleri Nantucketlı Arthur Gordon Pym'in Öyküsü ve Julius Rodman'in Günlüğü gibi bu öykü de okurlar tarafından gerçek sanıldı. Hatta öykünün bir kısmı Encyclopædia Britannica'nın dokuzuncu baskısında yer aldı, ancak Poe bu bölümü zaten aynı ansiklopedinin daha önceki basımlarından birindeki bilgilerden uyarlamıştı.[7] Haziran 1845'te Girdaba İniş, yazarın Wiley & Putnam tarafından Öyküler başlığı ile yayımlanan öykü toplamındaki on iki öyküden biri oldu.[9]
Eleştirel tepkiler[değiştir | kaynağı değiştir]
Öykünün yayımlanışından kısa bir süre sonra, Daily Chronicle'ın 28 Nisan sayısında öykünün "yetenekleri çok daha geniş ve kapsamlı bir kaleme yakışmadığı" yazıldı.[10] Evening Star'dan Mordecai M. Noah ise, öykünün, bir önceki yayımlanan öykü olan Morgue Sokağı Cinayetleri ile aynı ölçüde ilgi çekici olduğunu belirtti.[10]
Uyarlama ve etkiler[değiştir | kaynağı değiştir]
1986'da Akademi Ödülü adayı Amerikalı besteci Philip Glass, Girdaba İniş'ten ilhamla bir beste yaptı. Parça Avustralya Dans Tiyatrosu tarafından sipariş edilmişti.
1970'te Çekoslovak yazar Ludvík Vaculík Gine Domuzları romanında, Poe'nun Girdaba İniş ve Kara Kedi öykülerine birçok gönderme yaptı. Kurt Vonnegut'ın Otomatik Piyano romanındaki Paul Proteus karakteri ise, eşinin iradesine yenik düştüğünde kendisinin "girdaba inmekte olduğunu" düşünür.[11]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b Öykünün Türkçe isminin ve alıntıların alındığı çeviri: Poe, Edgar Allan. Bütün Hikâyeleri, çeviren: Dost Körpe, İthaki Yayınları, 2002. s. 233 - 246
- ^ Sova, Dawn B. Edgar Allan Poe: A to Z. New York: Checkmark Books, 2001: 66. ISBN 0-8160-4161-X
- ^ Silverman, Kenneth. Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance. New York: Harper Perennial, 1991: 169. ISBN 0-06-092331-8
- ^ Tresch, John. "Extra! Extra! Poe invents science fiction!"; The Cambridge Companion to Edgar Allan Poe içinde, editör: Kevin J. Hayes. Cambridge University Press, 2002: 116–117. ISBN 0-521-79727-6
- ^ Sova, Dawn B. Edgar Allan Poe: A to Z. New York: Checkmark Books, 2001: 65–66. ISBN 0-8160-4161-X
- ^ Bittner, William. Poe: A Biography. Boston: Little, Brown and Company, 1962: 164.
- ^ a b Meyers, Jeffrey. Edgar Allan Poe: His Life and Legacy. New York: Cooper Square Press, 1992: 125. ISBN 0-8154-1038-7
- ^ Silverman, Kenneth. Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance. New York: Harper Perennial, 1991: 320. ISBN 0-06-092331-8
- ^ Thomas, Dwight & David K. Jackson. The Poe Log: A Documentary Life of Edgar Allan Poe, 1809–1849. Boston: G. K. Hall & Co., 1987: 540. ISBN 0-8161-8734-7
- ^ a b Thomas, Dwight & David K. Jackson. The Poe Log: A Documentary Life of Edgar Allan Poe, 1809–1849. Boston: G. K. Hall & Co., 1987: 324. ISBN 0-8161-8734-7
- ^ Vonnegut, Kurt. Player Piano, bölüm 18, s. 184.
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Edgar Allan Poe Society6 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'de öykünün yayımlanma geçmişi 10 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Philip Glass's bestesi hakkında bilgi
