Buyruldu
 | Bu maddedeki üslubun, ansiklopedik bir yazıdan beklenen resmî ve ciddi üsluba uygun olmadığı düşünülmektedir. |
Buyruldu (eski telâffuz ile "buyruldı",[1] Osmanlı devlet teşkilatında sadrazamlık, beylerbeyleri, vb. devlet yetkililerince yazılan buyruktur.[2]
Sadrazamlık makamı olan Bâb-ı Âlî'nin Mektûbî Kalemi'nden verilen buyruldu belgeleri; Buyruldu-yı Samî olarak, diğerleri ise Buyruldu-yı Âlî olarak isimlendirilmektedir.[3]
Buyruldu, Türkçe "buyurmak' eyleminden türetilmiştir.[4][5]
Buyruldu yazısının gelişimi[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu belgelerdeki "buyruldu" özel bir yazılış şeklindedir. 16. yüzyıldaki bazı belgelerde buyruldu kelimesinin çok açık ve okunaklı şekilde yazıldığı görülmektedir ancak yazıda süratin sağlamaya çalışılması neticesinde, önce "v, a" dan sonraki harfler birer diş haline gelmiş sonra "b" ve "v, a" da asli şekillerini kaybetmişlerdir.
Buyruldu kelimesi nihayet başlangıç çizgisi, aşağıdan yukarı doğru çıkıp tekrar inen ve kalem kardırmadan birbirine bitişik beş veya altı diş yahut "u" dan meydana gelen ve sonuncunun ucu yukarı doğru kıvrılıp uzayan bir klişe haline gelmiştir. 17. ve 18. yüzyıllarda bu klişede pek bariz değişiklik görülmez. Aslında kelimenin ilk şekli bilinmese işaretin "buyruldu" okunması da pek mümkün değildir.
Bu klişe aynı tarihlerde farklı kalemlerden çıkan belgeler üzerinde bir birinden biraz farklı yapılabildiği gibi zaman içinde değişiklik göstermiştir. Bunda değişik kâtiplerin ellerinden çıkmış tesiri büyük rol oynar. Ancak merkez ve taşra evrakı üzerindekiler arasında fazla fark görülmemesi, başka bir ifadeyle merkezdeki değişikliklerin taşraya da aynen aks etmesi de ilgi çekicidir.
Daha küçük bir alana yerleştirilen buyruldular da, klişenin sonundaki "kuyruk" da diye bileceğimiz uzantı kısa olduğu halde muameleli arzuhaller konanlarda kuyruğun sola doğru epey uzatıldıktan sonra yukarıya doğru kıvrıldığı görülmektedir. Bu suretle emrin bazı kelimeleri kuyruğun içinde kalmaktadır.
19. yüzyılın ilk yarısında Buyruldu klişesi daha önceki asırlardan kolaylıkla ayırt edilebilir bir forma sokulmuştur. Şöyle ki; başlangıç çizgisi yukarıya doğru biraz uzatılırken dişler sıkıştırılıp küçültülmüştür.
Sadrazam, buyruldunun doğruluğunu göstermek için elkābın üstüne "sah"(صح) imi koyardı.[5]
Buyruldu türleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Buyruldu belgeleri
1- Şekil bakımından istek üzerine buyruldu belgeleri ve telhis/takrir, arz üzerine buyruldu belgeleri
2- Yazıldıkları yer bakımından merkez ve taşrada yazılanlar olarak ayırmak mümkündür.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- Mübahat Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili (diplomatik).
.svg){kind=small} | Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |
- ^ Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Tuğra ve Pençeler ile Fermân ve Buyuruldulara Dair”, TTK Belleten, V/19 (1941), s. 289-318
- ^ "Türk Dil Kurumu | Sözlük". sozluk.gov.tr. 29 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023.
- ^ "BUYRULDU". TDV İslâm Ansiklopedisi. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2023.
- ^ "buyrultu". Nişanyan Sözlük. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023.
- ^ a b "BUYRULDU". TDV İslâm Ansiklopedisi. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023.