Bursa İpekböceği Enstitüsü

Bursa İpekböceği Enstitüsü ('İpekçilik Mektebi' veya 'Tohum Mektebi' veya 'Böcekhane' de denmektedir.) Bursa'nın (Bursa Büyükşehir Belediyesi sınırları içindeki) Yıldırım ilçesinde 1888 yılında açılmış ve bugün artık hizmet vermese de kentin kültüründe önemli bir yer tutmuş bir eğitim kurumudur.

Yüzyıllardır ipekçiliği ile tanınan bir kent olan Bursa, bu özelliğini, büyük oranda, civarında yetişen dut ağaçlarından dolayı elde etmişti. Rivayete göre Bursa'ya ipek, Bizanslı keşişlerin özel olarak yaptırdıkları bastonların içinde sakladıkları ipek böceği ve kozalar yoluyla geliyor. Dut ağaçlarının yapraklarıyla beslenen bu böceğin ipeği, Bursa'nın en önemli ekonomik kazancı oluyor. Böylece Bursa sadece Osmanlı padişahlarını değil, aynı zamanda Avrupa saraylarını da giydirmiştir. Kayıtlar, 15. yüzyıl Bursa'sının bugünün Milano'suna denk bir lüks giyim merkezi olduğunu, bilinen dünyanın her yerine ipek kumaş ihraç ettiğini göstermektedir. 19. yüzyılda Avrupa'dan getirilen buharlı ipek çözücü makinalarla sanayileşmeye ayak uydurmaya çalışan Bursa ipek üreticiliğinin, 1856'da 40 adet fabrikayı içerdiği, bu fabrikalarda 5000 civarı Türk, Rum, Ermeni işçinin çalıştığı görülmektedir. Kumaş aşamasına kadar üretimi büyük emek isteyen bir ticaret dalı olan ipekçiliğin, ön üretimi olan tohumculuk ve kozadan başlayarak, her aşaması bir risk taşımaktadır.

Sanayileşmenin hızına ulaşmaya çalışan ipek üretiminin karşısına bu sefer de karataban hastalığı çıkmıştır. Önce Fransa'da, İtalya'da ve Avrupa'nın diğer kentlerinde görülen bu hastalık Bursa'ya da sıçramıştır. Avrupa'dan getirilen tohumlar da hastalıklı çıkınca ipek üretimi büyük oranda sekteye uğramıştır. Bu arada dönemin büyük alimi Pastör'ün karataban hastalığı üzerine çalışmalar yaptığı ve hastalığın önüne geçtiği öğrenilir. Bursa'dan hastalıksız tohum için birkaç gönüllü gönderilir, ama bu yeterli olmaz. Pastör'le birebir yapılan görüşmeler üzerine Fransa'da Montpellier İpek Böçekçiliği Enstitüsü'ne bir öğrenci gönderilir. Bursa ipek üretiminden ciddi miktarlarda öşür alan Osmanlı Devleti Kevork Torkumyan isimli bu genci burs vererek okutur.

İşte bu ortamda Bursa’da yaygın olarak yapılan ipekböcekçiliği konusunda eğitim veren bir kurum oluşturulması aşamasına gelinmiştir. Ahmet Vefik Paşa'nın valiliği döneminde başlatılan girişimler sonucunda, 2 Nisan 1888 tarihinde Şehreküstü mahallesinde Kazaz Ahmet Muhtar Efendi'nin evi kiralanarak, o zamanki adıyla Harir Darüttalimi adı verilen mektep açılmıştır. 1889 yılında ilk mezunlarını veren okul, sonrasında daha geniş olan Setbaşı semtinde Burdurizade Osman Efendi'nin evine nakledilmiştir. Okul, 1894 yılında Maksem civarında inşa edilen bir binaya taşınmış ve adı İpek Böcekçiliği Enstitüsü olmuştur. Enstitü'nün idaresine getirilen Kevork Torkumyan, Pastör usulü tohum üretimi konusunda Bursa'da başarılı hizmetler görerek, çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir.

Bir örneği halen Fransa'da Sivan eyaletinde müze olarak korunan bina, Fransa ve Japonya böcekhaneleri örnek alınarak inşa edilmiş ve tohum üretimine geçilmiştir. Sadece Bursa'nın ipek üretimi için gerekli olan tohumu değil, Balkanlara, İran'a da tohum sevkiyatları yapılmıştır. Tohum üretimi ve ipek böceği beslenmesi üzerine çalışan bu okuldan, 1897'si yabancı olmak üzere 5,000 öğrenci yetişmiştir. (Celâl Bayar da bu okulun mezunları arasındadır). Ciddi bir knowhow üretip, Avrupa'ya ve Orta Asya'ya da uzman yetiştirilmiştir.

Binanın birinci katında bir idari oda, küçük bir laboratuvar, iki kuluçka ve bir koza kurutma odası, bir sınıf ve bir yemekhane bulunmaktadır. İkinci katta iki böcekhane, bir kelebekhane ve bir müze, üçüncü katta ise yatakhane, lavabo ve dinlenme odaları bulunuyor. Böcekler üşümesin diye binaya yerden ısıtmalı kalorifer tesisatı kurulmuştur.

Günümüzde ise 1976 yılına kadar ipek böçekçiliği konusunda hizmet veren bu yapı, kendi kaderine terkedilmiş haldedir. Mülkiyeti Millî Emlak'ta, kullanımı Millî Eğitim'de, kendisi metruk haldedir. 2003 Mart'ında itfaiyenin raporlarına göre kundakçılıktan kaynaklanan bir yangın geçirmiş, mahalle sakinleri tarafından zor kurtarılmıştır. Yapının bir bölümü ciddi hasar almıştır.

Bursa Yerel Gündem 21 Tarihi ve Kültürel Mirası Koruma Çalışma Grubu, konu üzerine çalışmalar yürütmekte, ilgili tüm kurumlarla temasa geçilerek binanin restorasyonu ve korunması gündeme taşınmaya çalışılmaktadır.