Birecik

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Birecik, Şanlıurfa sayfasından yönlendirildi)
Birecik
İlçe
Şanlıurfa İdari Haritası
Şanlıurfa İdari Haritası
Harita
İlçe sınırları haritası
ÜlkeTürkiye
İlŞanlıurfa
Coğrafi bölgeGüneydoğu Anadolu Bölgesi
İdare
 • KaymakamKadir Duman [1]
 • Belediye başkanıMahmut Mirkelam (AK Parti)
Yüzölçümü
 • Toplam852 km²
Rakım450 m
Nüfus
 (2018)
 • Toplam95,149
 • Kır
-
 • Şehir
95.683
Zaman dilimiUTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu63400
İl alan kodu414
İl plaka kodu63

Birecik, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin Orta Fırat bölümünde Şanlıurfa iline bağlı 96.000 nüfuslu bir ilçe merkezidir. Fırat ırmağının eskiden sadece doğu kıyısındayken son yıllarda her iki kıyısı üzerinde, deniz seviyesinden 450 metre yükseklikte kurulmuştur.

Birecik Şanlıurfa'ya 83, Gaziantep'e 63 km uzaklıktadır. Evler, ırmak boyundaki dar bir düzlükte ve bunun gerisinde yükselen dik bir yamaç -halk arasındaki adıyla "Yeşildağ"- üzerine yayılır. Bu yamaç üzerinde bir de kalesi vardır. Fırat, Birecik’in bulunduğu noktadan itibaren aşağıya doğru ufak çapta nehir nakliyatına elverişlidir. Bu sebeple, Birecik eskiden beri kara ve nehir ulaşımı arasında bir aktarma yeri olarak önem kazanmıştır.[kaynak belirtilmeli] Daha sonraki devirlerde İstanbul-Bağdat demiryolunu Birecik’ten değil de biraz güneyden geçmesi ve kervan ticaretinin eski önemini kaybetmesiyle kasaba gerilemeye başladı.[kaynak belirtilmeli] İnşası 1951'de başlayıp 1956'da sona eren Birecik Köprüsünün yapılması kasabanın önemini yeniden artırdı.[kaynak belirtilmeli]

Birecik Ağzı[değiştir | kaynağı değiştir]

Birecik, ilçede konuşulan Türkçe ile de önemli konumdadır. Tarihçi İlber Ortaylı Birecik'te konuşulan Türkçenin saf Oğuz Türkçesi olduğunu belirtmiştir.[1]

Birecik ağzının öne çıkan özellikleri şunlardır:

  • Şimdiki zaman eki olarak "-yor" eki yerine "-y" eki kullanılır.

Örnek: geliyor--> geliy, gidiyor--> gidiy, okuyor --> okuy, yapıyor--> yapıy, vuruyor--> vuruy,

  • 1. Çoğul Şahıs eki olarak "-ik,-ık" kullanılır.

Örnek: geliyoruz--> geliyik, gidiyoruz--> gidiyik, okuyoruz --> okuyık, yapıyoruz--> yapıyık, vuruyoruz--> vuruyık

Örnek: yapmıyorlar mı? --> yapmaylar mı?, gitmiyorlar mı? --> gitmeyler mi?, gelmiyorlar mı? --> gelmeyler mi?

  • Bazı sözcüklerin farklı kullanımları vardır.

Sıfat Örnek: yeni --> yengi,

Zamir Örnek: kendileri --> genler, bana --> bene, sana --> sene

  • gıcık ve kasıt anlamında kullanılan "karez"

Örnek: "bene karezin mi var?", "karezine yapıysın."

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Aramice Bîrsâ kelimesinden türeyen ve Arapça kale, hisar anlamına gelen el-Bîre olarak olarak bahsedilen Birecik, “küçük kale” anlamına gelmektedir. Antik dönemde yerleşimden “Makedonopolis” olarak da bahsedilmiştir.

Fırat Nehri kıyısında yer alan yerleşimin tarihi, bu konumundan ötürü oldukça eski dönemlere kadar uzanmaktadır. Hititler döneminde iskanın başladığı düşünülen Birecik’e M.Ö 9. yüzyıl ortalarında Asurlular hakim olmuştur. Daha sonra Pers, Makedon ve Seleukoslar’ın egemenliğine giren yerleşim M.S 2. yüzyılda kesin olarak Roma topraklarına katılmıştır. Roma İmparatorluğunun bölünmesiyle Bizans topraklarında kalan yerleşim 637 yılında İyâz bin Ganm komutasındaki Arap ordularınca ele geçirildi. Abbasiler döneminde yerleşim yeniden imar edildi. Bizans ve Arap güçleri arasında sıkça el değiştirdi.

11. yüzyılın ikinci yarısında yerleşim Büyük Selçuklu Devleti’nin egemenliğine girmiş, 1096’da ise Bizanslılar tarafından yeniden ele geçirilmiştir. Ancak Bizans hakimiyeti de kısa sürmüş ve yerleşim Birinci Haçlı seferi sırasında 1098’ de kurulan Urfa Kontluğu topraklarına katılmıştır. Musul atabegi İmâdeddin Zengî 1144’te Urfa’yı Haçlı Kontluğundan aldıktan sonra 1145’te Birecik bir süre kuşatsa da ele geçiremedi. Kale, 1150 yılında Urfa kontesi Beatrice tarafından Bizans İmparatorluğuna satıldı.[2]

Yerleşim bir süre sonra Artuklular hakimiyet kurmuş, sonrasında yerel valilerce yönetilmeye başlayan yerleşim, 1182’ de şehre gelen Selahaddin Eyyubi’ ye bağlılığını bildirmiştir. 1260 yılında Hülagû Han tarafından ele geçirilen ve yağmalanan Birecik, hemen sonrasında Memlukluların eline geçmiştir. 1264'teki Moğol kuşatmasında şehir yakılırken yaşayanların büyük kısmı da öldürülmüştür. Baybars’ın Birecik’e doğru hareketi sonucu kuşatma kaldırılmış ve Memlükler kaleyi tahkim etmiştir. Birecik; Memluklü-İlhanlı, Memluklü-Ak-Koyunlu ile Karakoyunlulara arasında uzun süren hakimiyet mücadelesinin etkisinde kalmıştır.[kaynak belirtilmeli]

Memlüklerin Anadolu'ya gerçekleştirdiği harekatlarda önemli bir üs konumunda olan Birecik kalesi 1275 yılında Moğollar tarafından yeniden kuşatıldı. Ancak Baybars’ın yardıma gelmesiyle Moğollar kuşatmayı kaldırarak geri çekildi.[3]

1418 yılında şehir Karakoyunlular tarafından yağmalandı. 1472 yılında Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan tarafından ele geçirildi.[4] Ancak yerleşim kısa süre sonra yeniden Memlük denetimine girdi.

Birecik, 1516 yılında Osmanlı topraklarına katıldı. Bir süre Diyarbekir Eyaleti’ nin sancaklarından oldu. Liman şehri olması ve tersanenin varlığıyla Anadolu'dan Bağdat ve Basra'ya ulaşımda önemli bir merkez konumunda bulundu. Halep ve sonrasında Rakka eyaletlerinin bir sancağı olan yerleşim, 19. yüzyıl ortalarında Halep Eyaleti'nin Rakka sancağına bağlı bir kaza konumundaydı. Halep Vilayeti'nin kurulmasıyla Urfa sancağının bir kaza merkezi oldu.

I. Dünya Savaşı sonrasında 27 Şubat 1919'da İngiliz güçleri Birecik'e girmiş, ancak aynı yıl içerinde Fransız kuvvetleri Birecik'e yerleşmiştir. Fransızlar 10 Temmuz 1920’de Birecik'ten çekilmiştir. Cumhuriyetin ilanıyla kaza merkezi statüsünde bulunan yerleşim Şanlıurfa ilini oluşturan ilçelerden biri oldu. 1956 yılında Fırat Nehri üzerinde inşa edilen köprü sayesinde şehir yeniden gelişme gösterdi.

Kelaynak kuşlarıyla ünlü, Fırat nehrinin çekiciliği ile doğal ve tarihi eserleriyle göze hoş gelen bir ilçedir. Birecik köprüsü Türkiye'nin ikinci uzun ırmak köprüsüdür. Birecik kuzeyinde Birecik Barajı güneyinde ise, Karkamış Barajı arasında göl havzasında kalmaktadır. İlçe ekonomisi genelde Antep fıstığı üreticiliği üzerine kuruludur.

Gerek konumu gerek Hastane ve resmi işlemler sebebiyle Gaziantep’e yakın olan ilçe Halfeti ilçesi ile birlikte 2023 yılında İçişleri Bakanlığı'na referandum ile oylama yapılarak Gaziantep’e bağlanma talebinde bulunmuştur. içişleri bakanlığı tarafından konu incelenmektedir.[5]

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Birecik, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin Orta Fırat Bölümünde, Şanlıurfa iline bağlı Fırat Nehri kıyısında bir ilçedir. Birecik ilçesi doğudan Arat ve Babadağları, güneydoğudan Suruç sınırında Beko Dağı ve kuzeybatıdan da Kalazan Dağı ile çevrilidir. Fırat Nehri üzerindeki konumu, yerleşmenin tarih boyunca önemli bir merkez olmasına neden olmuş, özellikle Anadolu ve Mezopotamya arasındaki ticarette bir bağlantı noktası olma özelliğini, 19. yüzyılda yakın çevreden demiryolunun geçmesi ve Ortadoğu'nun siyasal yapısındaki değişimlere değin korumuştur.[kaynak belirtilmeli] Yörede hem kara hem de nehir ticareti önem kazanmıştır. Fırat Nehri hem nehir taşımacılığına, hem de açtığı dar vadi ile kara ulaşımına olanak sağlamıştır. Fırat Nehri'nin özellikle Birecik ile Basra Köprüsü'nün arasındaki bölümünde nehir taşımacılığı yapılmıştır. 1956 yılında Fırat üzerinde Birecik Köprüsü'nün yapılmasıyla yeniden ticaret ve tarımsal etkinlik gelişme göstermiştir.[kaynak belirtilmeli]İlçe halkı tahıl ve baklagiller tarımıyla meşgul olur. Fıstık yetiştirme de ilçenin ekonomik hayatında çok önemli bir yer tutar.

Nüfus yapısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Yıl Toplam Şehir Kır
1927[6] 31.472 9.100 22.372
1935[7] 35.476 9.659 25.817
1940[8] 38.810 10.445 28.365
1945[9] 39.221 10.790 28.431
1950[10] 43.343 11.064 32.279
1955[11][a] 28.554 12.242 16.312
1960[12] 30.465 13.110 17.355
1965[13] 34.418 15.317 19.101
1970[14] 40.406 18.392 22.014
1975[15] 40.676 20.104 20.572
1980[16] 41.048 20.081 20.967
1985[17] 53.564 25.998 27.566
1990[18] 58.907 28.440 30.467
2000[19] 74.671 40.054 34.617
2007[20] 83.319 46.304 37.015
2008[21] 85.921 46.020 39.901
2009[22] 88.102 47.034 41.068
2010[23] 89.435 47.792 41.643
2011[24] 90.547 48.117 42.430
2012[25] 91.605 48.706 42.899
2013[26] 92.125 92.125 veri yok
2014[27] 92.355 92.355 veri yok
2015[28] 92.852 92.852 veri yok
2016[28] 93.668 93.668 veri yok
2017[28] 94.277 94.277 veri yok
2018[28] 95.149 95.149 veri yok
2019[28] 95.128 95.128 veri yok
2020[28] 95.683 95.683 veri yok

Not: Büyükşehir yasası nedeniyle köyler mahalle statüsüne geçtiğinden 2013'ten itibaren kır nüfusu tabloda yer almamıştır.

Turizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Birecik coğrafi konumu nedeniyle turistlerin çok fazla ilgisini çeken bir ilçe olmamasına rağmen tarihi dokusu ve doğal yaşamı sayesinde özellikle kültür gezilerini tercih eden turistlerin ilgisini çekmektedir. Dünyada sadece Fas'ta, Türkiye'de Birecik'te ve çok az sayıda Suriye'de yaşayan Kelaynak kuşları ilçenin simgesi durumundadır. [kaynak belirtilmeli]Türkiye'de yaşayan yaklaşık 100 bireyin göç etmesine izin verilmemekte ve göç zamanı kuşlar kafeslere alınmaktadır. Kelaynaklarla ilgili gerek Avrupa gerek Türkiye kaynaklı kuşları güvenli şekilde göç ettirebilmeyi amaçlayan yeni projeler geliştirilmektedir.

Kelaynakların yanı sıra son zamanlarda sayıları gittikçe azalan Çizgili ishak kuşu da şehrin bir diğer önemli simgesidir. Fakat bilinçsiz yapılaşma sonucunda yaşam alanları olan söğütlükler gittikçe daralmış ve buna bağlı olarak populasyonu da azalmıştır.

Birecik ilçesinin tarihi simgesiyse şehrin kuzeyinde Fırat'ın doğusundaki bir tepe üzerinde yerleşmiş olan Birecik kalesidir. Kalenin yapım tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte ilk olarak Asurlular zamanında yapıldığı iddia edilmektedir. Üzerinde bulunan 12 burçtan günümüze sadece biri kısmen ulaşabilmiştir. Şehrin çevresini kuşatan surlar tamamen yıkılmış sadece 2 adet şehir kapısı ve 1 adet burcu ayakta kalmıştır. Ayakta kalan kapılar şehrin kuzeydoğusundaki Urfa kapısı ve şehrin kuzeyindeki Meçan kapısıdır. Şehrin kuzeybatısındaki Bağlar kapısı ve güneyindeki Meydan kapısı ise günümüze ulaşamamıştır.

Şehirde ayrıca Selçuklular zamanından kaldığı tahmin edilen Ulu Camii de önemli tarihi eserlerdendir.

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Halfeti ilçesinin kurulması ile nüfus azalmıştır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ https://youtu.be/-makagEcdOE [yalın URL]
  2. ^ Gül, M., MISIR MEMLÛKLARININ HUDUD KALESİ RUMKALE VE ANADOLU’DA MEMLÛK İZLERİ. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:12, Sayı: 2, , S:59, Elazığ-2002. URL: http://web.firat.edu.tr/sosyalbil/dergi/arsiv/cilt12/sayi2/359-366.pdf 21 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2016-10-28
  3. ^ Durmuş, E., TÜRKİYE SELÇUKLULARI DEVRİNDE HAREZMLİ BİR TÜRK EMİRİ: HÜSAMEDDİN BAYCAR. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:19, Sayı: 1, , S:59, Elazığ-2009. URL: http://turkoloji.cu.edu.tr/GENEL/efe_durmus_harezm_turk_emiri_files/efe_durmus_harezm_turk_emiri.htm#bookmark24 30 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2016-10-28
  4. ^ Kılıç, R., FATİH DEVRİ (1451-1481) OSMANLI-AKKOYUNLU İLİŞKİLERİ. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14, , S:95-118, 2003/1. URL: http://sbedergi.erciyes.edu.tr/sayi_14/11_kilic.pdf 30 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2016-10-28
  5. ^ "Halfeti ve Birecik Gaziantep'e bağlanmak istiyor". CNN Türk. 15 Ağustos 2023. 13 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2023. 
  6. ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021. 
  7. ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  8. ^  . "Vilâyetler, kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus ve Yüzey ölçü" (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016. 
  9. ^  . "1945 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  10. ^  . "Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  11. ^  . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  12. ^  . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  13. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  14. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  15. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  16. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  17. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  18. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  19. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  20. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  21. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  22. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  23. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  24. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  25. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  26. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  27. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  28. ^ a b c d e f

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Birecik&oldid=30968088" sayfasından alınmıştır