Atmacacılık

Atmacacılık, atmaca (Accipiter nisus) gibi ufak yırtıcı kuşları eğiterek onlarla yapılan doğancılık çeşididir.

Doğancılık (İng. falconry) denilen eğitilmiş yırtıcı kuşlar (Falconiformes ile Strigiformes takımlarından kimi türler) ile yapılan avcılıkta atmacacılık dışında, Falco cinsinden doğanlarla yapılan şahincilik ve Aquila chrysaetos ile yapılan kartalcılık da vardır. Atmacacılık küçük avlar için genelde Accipiter nisus ile yapılırken bazı bölgelerde Accipiter brevipes ile Accipiter badius türlerinden de yararlanılır. Tavşan gibi büyük avlar için Accipiter gentilis kullanılır.

Kuşlarla avcılık türü olarak özellikle Türkiye'de Karadeniz Bölgesi'nin doğusunda, Gürcistan'da ve Kafkasya'nın kuzeyinde, Orta Asya'da, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkmenistan'da yaygın olarak gerçekleştirilir. Atmaca adı verilen kuş türü kullanılarak yapılan bu avda değişik kuşların üzerine sürülerek avlanması sağlanır. Bölgede bu sporun her yaştan meraklıları vardır. Bu uğraşı içinde olanlar birlikteliklerini dernekleşerek geliştirirler ve yaygınlaştırırlar.

Atmacacılık Danaburnu avı ile başlar. Danaburnuyla Lanius collurio (Lazca: ceceğen) avlanarak devam eder. Kızıl sırtlı örümcek kuşunu çekme tuzak gibi kullanarak Atmaca yakalama ile ilk amaca ulaşılır. Atmacanın eğitiminden sonra onunla Bıldırcın avı ile amaç sonlanır. Bütün bu aşamaların hepsine atmacacılık denir.

Atmacacılıkta atmacanın (Lazca sift'eri, Arhavi şivesinde şǩip'iri ya da mimiya) yalnızca dişisi kullanılır. Dişisinin yaklaşık üçte biri olan ve cura denilen erkeği (Lazca Fındıklı şivesinde mamuliǯa, Pazar şivesinde mumuliǯa) kullanılmaz.

Danaburnu avı

Danaburnu (Gryllotalpa gryllotalpa)

İçinde Danaburnu (Lazca:ğvap'a) olduğu düşünülen deliklere biraz sabunlu su dökülür. Delikte bir danaburnu varsa sabunlu suyun deliğe girmesiyle deliğinden dışarı çıkar. Danaburnu daha sonra 30x15 santimetrelik kafes telinden yapılmış, yaklaşık 20 cm yüksekliğinde el yapımı bir kapana (ragi) koyulur. Yaklaşık 50 cm uzunluğunda ince metal bir çubuk kapan kapağının kendiliğinden kapanmasını sağlar.

Kuş avı

Lanius collurio

Danaburnu kapana konur ve üzeri, yakalanacak kuşun zarar vermesini engellemek için bir parça kafes telle örtülür. Böcek bir parça ip ile kapana bağlanarak kafes telleri arasından dışarı kaçması önlenir. Daha sonra tuzak uygun bir sahada yere yerleştirilir ve kuş kapana girdiğinde kapağı kapayacak olan metal çubuk kıvrılarak tuzak kurulur. Avcı, kapanı yerleştirdikten sonra yakınlarda bir yerde bekler. Avcının kuşun kapanda kendini incitmemesi için kapanın yakınında kalarak örümcek kuşu yakalanır yakalanmaz kuşu kapandan kurtarır.

Kuşların en yoğun yakalandığı dönem Ağustos ayı ve Eylül'ün ilk haftasıdır. Kuşların çoğunluğunun üreme bölgelerini 20 Temmuz ve 10 Ağustos arasında terk ettiklerini üremede başarısız olanların başarılı olanlardan en az 10 gün önce göçe başladıklarını ve o yılın yavrularının da üreme bölgelerinden en son ayrıldıklarını saptamışlardır. Bu sonuçların Rusya’da üreyip Kuzeydoğu Türkiye’den göç eden kuşlar için de geçerli olması kuvvetli ihtimaldir. Her iki bölge arasındaki benzerlikler göz önüne alındığında, Kuzeydoğu Türkiye’deki en yoğun kızıl sırtlı örümcek kuşu göçünün Ağustos’un son üç ve Eylül’ün ilk haftasında olması beklenebilir.

Birçok sebepten ötürü atmaca avcıları birden çok canlı mühre (avlanacak canlıyı çekmek için kullanılan başka bir canlı) bulundurmaktadır. Mühreler, esarette geçen haftalar hatta aylar boyunca, ya da atmaca avı sırasında olabilmektedirler. Ayrıca atmaca avı sırasında devamlı kullanılan mühre bitap düşmekte ve dinç bir mühre ile değiştirilerek dinlendirilmesi gerekebilmektedir. Sonuçta; avcı başına ortalama 2,5 Mühre düştüğü saptanmıştır.

Türkiye'deki yasal statüsü

Atmaca yakalamak, bulundurmak ve atmaca ile avlanmak için, Çevre ve Orman Bakanlığı ile Milli Eğitim Bakanlığı arasında imzalanan işbirliği protokolü kapsamında düzenlenen Avcı Eğitimi Kursuna ve ayrıca 6 ders saatlik Atmacacılık Kursuna katılmak ve başarı belgesi almış olmak şarttır.

BirdLife International'a göre 1987 yılında Türkiye'de 15.000 civarında atmaca yakalanmıştı ve bunlardan 3.750 tanesi telef olmuştu. Yakalan atmacalardan 4.950 tanesi atmacacılık için uygun olmadığından yakalandığı gibi salınmış, kalan 6.300 atmaca ise bir süre esaret altında tutulduktan sonra göçe devam edemeyeceği bir mevsimde doğaya salındığı için muhtemelen hava koşullarından dolayı donarak ölmüştü. Bu araştırmada Doğu Karadeniz'de her yıl yakalanan ortalama yırtıcı kuş sayısının ise 18.750 civarında olduğu tahmin edilmişti. 2015 yılında yeniden yapılan araştırmada, atmacalık yapan kişi sayısının 1987 yılına kıyasla %50 azaldığı, yakalan atmaca sayısının %50 azaldığı ve atmaca yakalamak için yem olarak kullanılan hayvanları beslemek için yırtıcı kuş öldürme vakalarının sıfıra yakınsadığı tespit edildi.

Kaynakça

• "Atmacacılıkta Kullanılan Terminolojik Kelimeler". 30 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2010.