Arhavi

Koordinatlar: 41°21′11″K 41°18′36″D / 41.35306°K 41.31000°D / 41.35306; 41.31000
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Arhavi
İlçe
Arhavi genel görünüm
Arhavi genel görünüm
Arhavi Belediyesinin logosu
Arhavi Belediyesinin logosu
Arhavi'nin Artvin ilindeki konumu
Arhavi'nin Artvin ilindeki konumu
Harita
İlçe sınırları haritası
ÜlkeTürkiye
İlArtvin
Coğrafi bölgeKaradeniz Bölgesi
İdare
 • KaymakamBurak Çimşir
 • Belediye başkanıTurgay Ataselim (AK Parti)
Yüzölçümü
 • Toplam407 km²
Rakım7 m
Nüfus
 (2015)
 • Toplam20,565
 • Kır
-
 • Şehir
-
Zaman dilimiUTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu08200
İl alan kodu466
İl plaka kodu08

Arhavi (Lazca: არქაბი/Arǩabi, Gürcüce: არქაბი/Arkabi); Türkiye Cumhuriyeti'nin Karadeniz Bölgesi'nde bulunan Artvin iline bağlı bir ilçe ve ilçenin merkezi olan şehir.

2021 yılında 21.661 ilçe nüfusuyla Artvin ilinin en büyük 4. ilçesidir. 21.661 şehir nüfusu ise Türkiye'de 301. ve Artvin ilinde Artvin ve Hopa'dan sonra en büyük 3. ilçedir.

Arazi yapısı engebeli ve dağlıktır. İlçe merkezinin alanı yaklaşık 6 km², toplam ilçe alanı ise 314 km²'dir. 9.69 km sahil uzunluğuna sahiptir. Kapisre Deresi ilçedeki en büyük akarsudur.

Arhavi 1973 yılından beri düzenlenen Arhavi Kültür ve Sanat Festivali ile ünlüdür.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Arhavi kelimesinin kökeni belli değildir. Roma İmparatorluğu'nun Kapadokya Valisi Arrianus, "Periplus Ponti Euxini" (Karadeniz Seyahati) adlı eserinde Ἄρχαβίς (Arxavís) ya da Ἀρχαβές (Arxavés) adında bir nehirden bahsetmektedir. Osmanlı döneminde Arxavés, Arxave olarak benimsenmiştir.[3]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Antikçağ ve Ortaçağ[değiştir | kaynağı değiştir]

Arhavi MÖ 8. yüzyıla dayanan geçmişi ile Taş Devri'nde insan yaşamının olduğu Kolhis uygarlığının içinde yer alan bir yerdir.[4] MS 3. yüzyılda Lazika Krallığı'nın sınırları içinde yer alan Arhavi MS 6. yüzyılda Roma-Pers Savaşları'na sahne olmuştur. MS 8. yüzyılda Lazika Krallığı'nın yıkılması ile Doğu Roma'ya daha sonra da Trabzon İmparatorluğu'na bağlanmıştır. Arhavi bu dönemde imparatorluğa bağlı Büyük Lazia Theması'nın yönetim merkezi konumundaydı. Tüm Lazi kabilesinin şefi ve dolayısıyla eyaletin yöneticisi Sidere köyünde oturmaktaydı. Aynı devirde kayıtlara geçen önde gelen Arhavili yerel vergi mükellefleri; Elakri, Varank ve Tzaği aileleriydi.[5]

Osmanlı dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Arhavi civarı 1486 yılında Osmanlı İmparatorluğu'na katılmıştır.[6] Osmanlı İmparatorluğu'na katıldıktan sonra Arhavi kazasına 6 hane Müslüman yerleştirilmiştir.[7] 1486 ve 1515 tarihli yazımlarda "Laz" veya "Lâz-ı Magal", 1520 ve 1554 tarihli yazımlarda "Arhavi" olarak kayıtlara geçmiştir.[8] 1486 tarihinde Lazistan kazasının merkezi olarak kabul edilen Arhavi köyünün nüfusunun tamamı Hristiyan olup, yaklaşık 181 kişiden oluşmaktaydı.

Arhavi kazası 1 Nisan 1566' da Batum sancağına bağlıydı. Kazanın Batum sancağına tam olarak ne zaman bağlandığı konusunda kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Muhtemelen 1 Şubat 1561-10 Mayıs 1562 tarihleri arasındaki bir tarihte bu sancağa bağlanmıştır.

10 Mayıs 1562 tarihli bir kayıtta Arhavi'nin Batum sancağına bağlı olduğu görülmektedir. 1583 yılında Arhavi kazası kendisine bağlı Arhavi ve Eksanos nahiyeleriyle Batum sancağına bağlı bulunuyordu. 1515'te Arhavi kazasının merkezi olan Arhavi köyünün nüfusu 421'i Hristiyan ve 54'ü Müslüman olmak üzere 475'ti. 1520'de ise 411 Hristiyan, 125 Müslüman vardı.

1874’te bölgeyi gezen Rus ordusunda görevli Gürcü general Giorgi Kazbegi Çamlı köyünden iki saatlik bir yolculuktan sona Arhavi’ye ulaşmıştır. Kazbegi’nin verdiği bilgiye göre, bu tarihte Arhavi bölgesi Hopa kazasına bağlı bir nahiye ve Arhavi kasabası de bu nahiyenin merkeziydi. Bu tarihte Arhavi kasabasının nüfusu 200 haneden oluşuyordu. Arhavi nahiyesi ise, 40 köyü kapsıyordu ve toplam 3.890 hanede 20-24 bin civarında insan yaşıyordu. Arhavi nahiyesi köylerinin büyük bir bölümü Arhavi ve Vitse (Viçe) vadilerinde toplanmıştı.[9]

1877 yılına kadar Gönye Sancağına bağlı kaldı. 93 Harbinden sonra Gönye bölgesinin Rusların eline geçmesi ile Lazistan Sancağı Trabzon'a taşındı ve Arhavi Rize'ye ilçe olarak bağlandı. Fındıklı ve Hopa ise Arhavi'ye bucak olarak bağlandı. 1900 yılında Hopa ilçe oldu ve Arhavi bucak olarak Hopa'ya bağlandı.[6]

1877 yılında ilçeyi gezen Şakir Şevket'e göre, ilçede yapılan tarımdan fazla mahsul elde edilemiyordu ve toplanan ürünler Pazar'da satılacak kadar değerliydi.

Şakir Şevket, Arhavi ve Hopalıların kılıcı iyi kullanmalarıyla meşhur olduğunu yazmıştır.[10]

Rüştiye Mektebinde 1898 yılında 1 muallim 86 talebe, 1903 yılında 3 muallim 81 talebe bulunmaktaydı.[11][12]

23 Şubat 1915'te Hopa’yı işgal eden Rus kuvvetleri Hopa–Arhavi arasındaki uzaklığı 20 günde geçebilmiş ve 15 Mart 1915'te Arhavi’nin doğu kısmını ele geçirmişlerdi. 5 şubat 1916'da Kapisre Deresi Rus birliklerine geçilmiş ve Arhavi tamamen işgal edilmişti. Çarlık Rusya’nın yıkılması ve iç işlerinin karışıp bozulması Rusları geri çekilmek zorunda bırakmıştı. Böylece 2 yıllık bir işgalden sonra 12 Mart 1918 yılında Arhavi düşman işgalinden kurtulmuştu. Bu tarih Arhavi'de Kurtuluş Günü olarak kutlanır.

1916 yılında İttihat ve Terakki yönetimi Arhavi adı yerine Teşkilat adını önermiştir. Ancak uygulamaya geçilmemiştir.[13]

Cumhuriyet dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

1 Haziran 1933’te 2197 sayılı kanunun ikinci maddesine göre merkezi Rize olmak üzere Artvin ve Rize birleştirilerek Çoruh vilayeti teşkil edilmiştir. 4 Kasım 1936’da kabul edilen 2885 sayılı kanun ile merkezi Rize olan Çoruh vilayeti kaldırıldı ve Hopa merkezi Artvin olan Çoruh İline bağlandı. Böylece Arhavi'de Çoruh İli'ne bağlanmış oldu. 1946'da Musazade köyü ile Hacılar ve Çarnavut köyleri birleştirilerek bucak merkezinde Arhavi Belediyesi kuruldu.[14] 1954'te Aşağı Kapisre ve Yemişlik köyleri Arhavi Belediyesi sınırları içine alındı.[14]

Bu tarihte Arhavi bucağı 30 köyden oluşmaktaydı. Arhavi 6324 sayılı kanunla 1 Haziran 1954 tarihinde tekrar ilçe olmuştur. Çoruh adı 15 Şubat 1956 tarih ve 6668 sayılı kanunla Artvin olarak değiştirildi. Bunun sonucu olarak Arhavi, Artvin ilinin ilçesi oldu.

Islahı yapılmadan önce Kapisre Deresi şimdiki Çaykur çay fabrikası yanından Karadenize ulaşıyordu. Bu nedenle Kale Mahallesi tarafından bir, Musazade Mahallesi tarafından da bir olmak üzere iki şehir merkezi bulunuyordu. Bu şehir merkezlerine Melen Noğa ve Molen Noğa adı verilmekteydi. Musazade Mahallesi tarafında oturanlar Kale Mahallesi tarafına ayrıca Lağata da diyorlardı. Lağata genellikle gemici kahvehanelerinin bulunduğu yerlerdi.

Kale Mahallesi, eskiden Türkçe kaynaklarda Kapisre, Lazca Kapistona (კაპისთონა) adıyla ayrı bir yerleşmeydi. Osmanlıca kaynaklarda, erken dönemden itibaren Kabisre (قابصرە) adıyla kaydedilmiştir. Bugünkü Güngören köyünün ortaya çıkmasından sonra, Kapistona'ya (Kale) Aşağı Kapisre (Kabisrisüflâ), Güngören köyüne de Yukarı Kapisre (Kabisriülya) denmiştir. Bu yerleşmeler Lazca Aşağı Kapistona (3alenİ Kapistona / წალენი კაპისთონა) ve Yukarı Kapistona (Jilenİ Kapistona / ჟილენი კაპისთონა) olarak adlandırılmaktadır. Aşağı Kapisre, 20. yüzyılın ortasına değin bir köy statüsüne korumuştur. 1950 genel nüfus sayımında Arhavi ilçesinin merkez bucağına bağlıydı ve nüfusu 429 kişiden oluşuyordu. 1955 genel nüfus sayımında bir köy olarak geçmemektedir. Bu tarihten önce Arhavi'nin bir mahallesine dönüştüğü bu kayıttan da anlaşılmaktadır.[15][16][17][18][19]

1950 yılında yapılan asma köprü öncesi dereden geçmek için ağaç köprüler yapılıyor ya da kayıklarla geçiliyordu. Çarmıklı Eğitim ve Kültür Merkezi'nin olduğu yerde ve Kemerköprü köyünde olmak üzere ilçede iki medrese bulunmaktaydı.

Osmanlı döneminde askeri kışla olan ve daha sonra ilkokul olarak kullanılan bina belediye düğün salonunun olduğu yerdeydi. Arhavi köylerinde ise yerleşim merkezi önceleri Balıklı-Ulukent ve Ortaköy'dü. Diğer köyler bu iki bölgeye bağlı mezralardı.

Şehir merkezinin mezarlığı Kale Mahallesinde günümüzdeki Ertuğrul Kurdoğlu İlköğretim Okulu arkasındaydı. Burada 200-300 yıllık mezar taşlarına rastlamak mümkündür. Şehir merkezinden köylere ulaşım için kullanılan yol Cumhuriyet Mahallesine giden yoldu. Takalarla yapılan ticaret ulaşımı genellikle Trabzon iline yönelikti. Az da olsa Giresun ve Samsun'a da ticaret amacı ile Arhavi'li takalar gitmekteydi.

Arhavi ilçesi imara açık ilk yerleşim şekline ise 1960 yılında kavuşmuştur.[20]

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Arhavi Karadeniz Bölgesinin Doğu Karadeniz Bölümünde yer almaktadır. Kuzeyinde Karadeniz, doğusunda Hopa, batısında Fındıklı ve güneyinde Yusufeli sınırları ile çevrilidir.

İlçede tipik Türkiye'de Karadeniz iklimi hakimdir. Yazları ılık, kışları serin geçmektedir. Her mevsimde yağış görülen ilçede nem oranı yüksektir. İklim şartları çay, fındık, kivi, mısır ve turunçgil yetiştiriciliğine elverişlidir.

2022'de yayımlanan bir araştırmaya göre, Arhavi'deki yol inşaatlarının neden olduğu kitle hareketleri, 6 Mw büyüklüğündeki depremlerle karşılaştırılabilecek düzeydedir.[21]

Dağ Rakım (metre)
Kızıltepe 3210
Çatalkaya Tepesi 2986
Koyunyayla 2292
Mete Dağı 2142
Dikme Dağı 2068
Vaat Dağı 1180
Agra Dağı 1143
Baştepe 1049
Demirağa Dağı 1013

Yeryüzü şekilleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Arhavi genel olarak engebeli ve dağlıktır. İlçenin yüzey şekillerini Doğu Karadeniz Dağları ve Kapisre Deresi ile ona bağlı derelerin derince yardığı vadiler oluşturur. İlçedeki tek ovanın üzerinde şehir merkezi kuruludur.

İlçenin oldukça engebeli bir yapısını olmasında özellikle Kavak deresi ve ona bağlanan Şahinkaya, Agara, Balıklı, Çifteköprü ve Lome derelerinin araziyi derince yarması ve aşındırmasıdır. Kavak deresi ve ona bağlanan kolların açmış olduğu derin vadiler aynı zamanda ilçedeki en önemli ulaşım yollarını oluşturur.

Arhavi'de en çok görülen topoğrafik şekil olan dağlar özellikle güneye doğru 3000 metreye kadar yükselir. Kuzeyden güneye doğru hızla yükselen arazi yapısı içerisinde yaylalar güneyde yer tutmaktadır. 30-2000 metre yükseklikte çok sayıda yayla bulunmaktadır. Başlıcaları Agara, Soğuksu, Şenyurt, Yazlık, Pınarlık, Akıncılar, Güneşli, Mete, Aydınlı yaylalarıdır. Buzul aşındırmasının etkili olduğu bu kesimde irili ufaklı birçok göl bulunmaktadır. Bunların başlıcaları; Gadit, Sarıgöl, Alacal, Büyükagara, Küçükagara ve Karagöller'dir.

İklim özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Yılın en sıcak ayı olan Temmuz'un ortalaması 22.1 °C, en soğuk ayı olan Ocak'ın ortalaması 6.5 °C tur. En yağışlı ay olan Ekim'in yağış ortalaması 266.7 mm. En az yağışlı ay olan Mayıs'ın ortalaması 84.8 mm'dir. Yıllık sıcaklık amplitütü 13.6 °C'dir. Yıllık yağış ortalaması 181.9 mm'dir.[22]

En yağışlı mevsim Sonbahar en az yağışlı mevsim ise İlkbahardır. Fakat mevsimler arasında çok belirgin fark yoktur. Yağış her mevsime düzenli bir şekilde yayılmıştır. Bu düzenli yayılış sıcaklık içinde geçerlidir. Bazı yıllarda görülen ani sıcaklık düşüşü don olaylarına neden olmakta, bundan yöredeki kültür bitkileri oldukça zarar görmektedir.

Bitki örtüsü[değiştir | kaynağı değiştir]

Ciha Tepesinin şehir merkezinden görünümü

Kıyıdan yaklaşık olarak 750 metre yüksekliğe kadar olan saha, geniş yapraklı kıyı ormanları ile gür ve sık bir orman formasyonu ile aynı zamanda da zengin bir orman altı formasyonundan oluşan bu yükselti basamağı "Kolşik Flora" adıyla da tanınmaktadır. Bu basamağın hakim ağacı sakallı kızılağaçtır. Diğer türleri kayın, kestane, gürgen, karaağaç, çınar ve ıhlamur türleri oluşturur. Bunlardan sakallı kızılağaç ve karaağaç akarsu vadileri boyunca ormanların üst sınırına kadar çıkar. Kayın 600-1200 metre arasında sık topluluklar halinde olmak üzere 1500 metre yüksekliklere kadar çıkar. Kestane toplulukları 500-600 metre yüksekliklere kadar görülürken Gürgen seyrek olarak 1800-1900 metreye kadar çıkar. Trabzon hurması ve yabani kiraz ise ancak 400-500 metre yüksekliğe kadar görülebilmektedir. Yine bu yüksekliklere kadar diğer türlerle karışık olarak defne, tespih ağacı ve şimşir ağacı da görülebilmektedir. Hopa'ya doğru ise kısmen sarıçama rastlanır.

Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

Yıl Toplam Şehir Kır
1955[23] 13.293 3.469 9.824
1960[24] 15.372 4.823 10.549
1965[25] 15.766 4.510 11.256
1970[26] 18.113 6.110 12.003
1975[27] 17.347 6.311 11.036
1980[28] 17.772 6.801 10.971
1985[29] 19.016 9.079 9.937
1990[30] 18.351 10.048 8.303
2000[31] 19.347 14.079 5.268
2007[32] 19.136 16.101 3.035
2008[33] 19.189 15.194 3.995
2009[34] 19.132 15.362 3.770
2010[35] 19.319 15.610 3.709
2011[36] 19.362 15.622 3.740
2012[37] 19.602 15.973 3.629
2013[38] 19.899 14.823 5.076
2014[39] 20.306 15.901 4.405
2015[40] 20.565 16.504 4.061
2016[40] 20.533 16.652 3.881
2017[40] 20.452 16.698 3.754
2018[40] 21.003 15.165 5.838
2019[40] 20.926 16.135 4.791
2020[40] 21.544 17.111 4.433

İlçenin nüfusu 2018 genel nüfus sayımına göre 21.003'tür.[41] Bu nüfusun 15.165'i ilçe merkezinde, 5.838'i ise köylerde yaşamaktadır. İlçe merkezinde 7,475 erkek ve 7,690 kadın, köylerde ise 2,994 erkek ve 2,844 kadın bulunmaktadır. 2017 nüfus sayımına göre 6 yaş ve üzeri 18,881 kişilik nüfusun 467'si okuma-yazma bilmemektedir. 82 kişinin ise okuma-yazma durumu bilinmemektedir. Bu istatistiklere göre ilçenin okuma-yazma oranı %97'dir.[42]

Yaş gruplarına bakıldığında en çok 1 562 kişiyle 10-14 yaş arası grup, en az ise 45 kişiyle 90+ gruptur.

Arhavi ilçesindeki nüfusun 15.852'si nüfusa Artvin ili adına kayıtlı iken geri kalan nüfus komşu illerden göçenlerden oluşmaktadır. Diğer illerden gelen nüfus içinde en büyük oran 1.024 kişiyle Rize'ye aittir. Rize'yi 719 kişiyle Trabzon, 224 kişiyle Erzurum, 89 kişiyle Samsun ve Ardahan, 75 kişiyle Bayburt ve 50 kişiyle Ağrı izlemektedir.

Mahalle 2007 2010 2015 2018
Aşağı Hacılar 1548 1370 1366 1227
Boğaziçi 4690 4424 5233 4934
Cumhuriyet 1073 976 999 973
Kale 548 543 552 586
Musazade 6901 6965 7008 6190
Yemişlik 324 362 342 348
Yukarı Hacılar 1017 970 1004 907

Kültür ve sanat[değiştir | kaynağı değiştir]

Çifte Köprü

Uluslararası Arhavi Kültür ve Sanat Festivali[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Uluslararası Arhavi Kültür ve Sanat Festivali

Arhavi’nin kültürel potansiyelini açığa çıkarmak, turizmine aktivite kazandırıp, ilçeyi yurt içinde ve yurt dışında tanıtmak amacıyla Türkiye’de çok yeni bir kavram olan festival düzenleme fikri dönemin kaymakamı Erol Ertuğrul tarafından ortaya atıldı. Kaymakam Erol Ertuğrul’un bu önerisi Arhavi'de büyük destek gördü. Festival Kutlama Komitesi Kaymakam Erol Ertuğrul’un ve Belediye Başkanı Rüştü Hatinoğlu’nun önderliğinde kamu kurum ve kuruluşların amirleri ile ilçenin ileri gelenlerinin katılımıyla oluşturuldu.

Komite, Kabotaj Bayramı'nı da festival programının içine alarak 1-3 Temmuz 1973 gününü festival tarihi olarak kararlaştırdı. Kutlama süresi ise, üç gün üç gece olarak belirlendi. Sonraki yıllarda komitenin aldığı kararla festival atmaca mevsiminin başlangıcı olan Eylül ayına alındı ve adı da Altın Atmaca Kültür ve Sanat Festivali olarak değiştirildi. Türkiye’nin Doğal Yaban Hayvanları Koruma Kararı gereği Bern Sözleşmesi'ni imzalaması ile atmacacılık yasaklandı. Bu yasak festivali de etkiledi ve Altın Atmaca adı kaldırıldı. Festivalin adı ilk adı olan Arhavi Kültür ve Sanat Festivali'ne dönüştü.

12 Eylül 1980 sonrası 3 yıl kesintiye uğrayan festival, 1985 yılında yeniden düzenlenmeye başladı. 1991 yılında dönemin Belediye Başkanı Mehmet Çorbacı tarafından davet edilen 17 yabancı ülkenin sanat elçileri ile birlikte organize edildi ve dünyaya barış ve kardeşlik mesajı verildi.

Arhavi Kültür ve Sanat Festivali, festival boyunca yöreye canlılık kazandırarak yörenin ticari ve turizm potansiyelini arttırdığı gibi yapılan sportif etkinliklerle birçok sporcuyu Türkiye’ye tanıttı. Boks ve atletizmde birçok birincilik alan bu sporcular, bu etkinlikler ile adını duyurdu. Müzik yarışmaları da yine çok sayıda sanatçının Türkiye çapında tanınmasında önemli rol oynadı. Cengiz Kurtoğlu bunlardandır. Aynı zamanda ilçeye Funda Arar, Gülşen, Şevval Sam, Kıraç ve Mustafa Ceceli gibi ünlü isimler de festivalde konser vermişlerdir. Arhavi Kültür ve Sanat Festivali, diğer ilçelere de örnek oldu ve çeşitli özellikleri ile ilkleri gerçekleştirdi.

Arhavi Evleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Arhavi ilçesindeki evlerin yapısal özellikleri genelde Karadeniz mimarisi ile uyum içinde olmasına rağmen işlevsel farklılıklar göstermektedir. Evler zemin kat ile birlikte ya 2 kat ya da 3 kat olarak inşa edilir.

Evin genel yapısı dikdörtgen olup ana giriş genellikle güney yöndedir. Dış duvar ya kare ya da zig-zag ahşap ızgaralar içine doldurulmuş taşlardan yapılır. Zig-zag örgüler içine kullanılan taşlar küçük parçalardan olduğunda dışına genellikle kireç sıva çekilir. Ama bu duvar şekli çoğu evlerde kısmen uygulanır.

Arhavi evlerinin en büyük özelliği coğrafyaya çok uyumlu olmasıdır. Bölgenin nemli olmasına rağmen evler mimari özelliğinden dolayı rutubet kokusu barındırmaz.

Arhavi Yemekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Lazlar § Laz mutfağı

Laz mutfağının üç önemli malzemesi vardır: Karalahana, hamsi ve süt ürünleri. Diğer bir deyişle ifade edersek, Laz Mutfağında çeşit zenginliği yoktur. Kısıtlı malzeme ve olanaklarla değişik damak tatları yakalamaya çalışılırken bir yandan da iş yoğunluğundan olsa gerek, öğün atlatma mönülerinin üretildiğini gözlemliyoruz. Lazlar nereye giderlerse gitsinler lahana ve hamsi hiç vazgeçemedikleri bir damak tadıdır. Karalahana değişik çeşitleriyle Laz mutfağında her mevsim ana yemektir. Hamsi mevsim itibarıyla kışın taze olarak tüketilir. Lazlara göre kulağına kar suyu kaçmadan hamsinin lezzeti olmaz. Yazın tuzlanmış hamsi tüketilir. Geçmişte hamsinin en ucuz zamanında kasa kasa hamsi alınır temizlenip tuzlandıktan sonra toprak küplerde saklanırdı. Hamsiden başka istavrit, kefal, palamut ve kalkan balığı gibi birkaç çeşit deniz ürünü dışında Lazların balık kültürleri pek yoktur. Ve balık deyince kırmızı pullu dere alabalığını unutmamak gerekir. Yazın olta, serpme ve bazen de derenin yönü değiştirilerek hatırı sayılır alabalık avlanır.

Bazı yemekler:
  • Lu Ncaxeri (Lahana dvme)
  • Dudeyi (Lahana ezme)
  • Lu Princoni (Pirinçli lahana)
  • Sarma (Lahana sarma)
  • Lu Pancarı (Lahana pancarı)
  • Kapçaz Makvali Mot’axeri (Yumurtalı hamsi tava)
  • Mkvali Get’ağaneri (Peynir tava)
  • Minci Get’ağaneri (Çökelek)
  • Kapçoni Pilavi (Hamsili pilav)
  • Xeşi Mak’ayina (El makarnası)
  • Kapça Mç’k’udi (Hamsili ekmek)
  • Kapça Geç’veyi (Plekide Hamsili Ekmek)
Bazı tatlılar
  • Bureği (Laz böreği)
  • Laz baklavası
  • Bulma (Burma)
  • Gem3xineri
  • Sutli (Sütlaç)
  • Lapa
  • Kada (Kek)
  • Xoşmelli
  • Xavla (Bayram Helvası)
  • Şekerleme
  • Termoni

Turizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Mençuna Şelalesi

Gezilecek tarihi ve turistik yerler[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Ciha Kalesi: Yapım tarihi kesin olarak bilinmeyen kalenin Cenevizliler'in deniz ticareti süresince bir gözetleme yeri olarak kullandığı düşünülmektedir. Yaklaşık 50 asker barındıracak mimari özelliğe sahiptir. Bulunduğu yerden Pazar ve Batum arasındaki alan rahatlıkla gözlenebilir.
  • Çiftekemer Köprüsü: 18. yüzyılda yapılan bir köprüdür. Moloz taş ve kesme taşlardan inşa edilmiştir. Tümüyle merkezkaç kuvveti ile hesap edilerek çok hassas dengeler üzerine kurulmuş bir köprüdür. Taşlar kireç ve yumurta akı ile örülmüştür. Alt kısmı tam daire üzerinden hesap edilmiş ve yan yüzeylerinde korniş çıkıntılar yer almaktadır.
  • Mençuna Şelalesi: Mençuna Şelalesi'ne Çiftekemer Köprüsü’nü geçip, Küçükköy yoluna sapılarak gidilebilir. Mençuna Şelalesi üç basamaktan oluşur. En üst bölümü yaklaşık 50 metre yüksekliğinde olup toplam yüksekliği 70 metreyi bulmaktadır.
  • Kemer Köprü Köprüsü (Kavak Köprüsü): Tam daire kemer özelliğinde yapılmıştır. Yapıldığı zaman bilinmemektedir. 1994 tarihinde çökmüştür.
  • Derecik Köprüsü: Kemer köprü olarak yapılmıştır. Yapıldığı zaman bilinmemektedir.
  • Gemi Kayası ve Taş Gemi: Balıklı ormanları içerisinde gemiye benzeyen bir kaya görünümündedir. Ulaşımı çok zordur.
  • Arhavi Merkez Camii: 1883 yılında yapılmıştır.[43] Birkaç defa onarım geçirdiği ve minaresinin yakın bir zamanda yapıldığı tespit edilmiştir. Çatı altında gizli kubbesi vardır.
  • Ulukent Cami: 1860 yılında yapılmıştır.[44] Köylü imecesiyle Hasan adında bir usta tarafından yapıldığı söylenmektedir. Ahşap bölümleri ve işlemleri çok sanatkarane yapılmıştır. Birkaç defa onarım görmüştür. Vakıflar eliyle yeniden onarılmıştır.
  • Dikyamaç Camisi: 1865 yılında yapılmıştır.[45] Ulukent camii özelliklerini göstermektedir. Aynı usta tarafından yapıldığı sanılmaktadır. Vakıflar tarafından onarılmıştır. Minaresi yeni yapılmaktadır.

Eğitim[değiştir | kaynağı değiştir]

Okuma-yazma oranı %96 olan ilçede Artvin Çoruh Üniversitesine bağlı bir Meslek Yüksek Okulu, dört adet lise, yedi tane ilköğretim okulu, bir ana okulu ve bir halk eğitimi merkezi bulunmaktadır. Ayrıca iki adet özel dershane ve bir adet özel sürücü kursu merkezi de hizmet vermeyi sürdürmektedir.

Meb istatistikleri;[46] Okul/Kurum Sayısı: 22 SBS İl Sıralaması: 5 Derslik Sayısı: 228 Öğrenci Sayısı: 3.851 Öğretmen Sayısı: 282 Derslik Başına Düşen Öğrenci Sayısı İlköğretim: 16 OrtaÖğretim: 18 Mesleki ve Teknik Eğitim: 15

Anaokulları
  • Gaye Çarmıklı Anaokulu
İlkokullar
  • Cumhuriyet İlkokulu
  • Fatih Sultan Mehmet İlkokulu
  • Hacılar İlkokulu
  • Mehmet Nazif Günal İlkokulu
  • Nuri Özaltın 75.Yıl İlkokulu
Ortaokullar
  • Atatürk Ortaokulu
  • Cumhuriyet Ortaokulu
  • Mehmet Nazif Günal Ortaokulu
  • Hacılar Ortaokulu
  • Fatih Sultan Mehmet Ortaokulu
Liseler
  • Arhavi Kanuni Anadolu İmam Hatip Lisesi
  • Arhavi Anadolu Lisesi
  • Arhavi Hüseyin Gürkan Anadolu Lisesi
  • Arhavi Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi
  • Ertuğrul Kurdoğlu Fen Lisesi
  • Orhan Yücel Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi
Yüksekokul

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Arhavi ekonomisi tarıma dayalıdır. Çay, fındık ve kivi tarımı yapılmaktadır. Çaykur, Lipton ve Doğadan firmalarına ait çay fabrikaları vardır. İlçede Ziraat Bankası, Türkiye İş Bankası, Akbank ve Halkbank banka şubeleri bulunmaktadır.[47]

Sağlık[değiştir | kaynağı değiştir]

İlçe merkezinde, 40 yatak kapasiteli 1 adet devlet hastanesi ve 1 sağlık ocağı bulunmaktadır. Arhavi'de aile hekimliği 2010 yılının Ocak ayında başlamıştır. 1982 yılında yapılan eski binanın yerine temeli 10 Haziran 2012'de atılan[48] yeni hastane binası 2016 yılında açıldı.

Spor[değiştir | kaynağı değiştir]

31 Ocak 2016'da Arhavi Şehir Stadında oynanan Arhavispor -Gümüşhane Telekomspor maçından bir görüntü

Arhavispor[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Arhavispor

Arhavi Spor Kulübü 1955 yılında kurulmuştur. Futbol şubesi vardır.

Arhavispor futbol takımı 2019-20 sezonunda Bölgesel Amatör Lig'de mücadele etmektedir.

Arhavispor 2020-2021 sezonu itibarıyla 3. Ligde mücadele etmektedir

Arhavi Voleybol Spor Kulübü[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Arhavi Voleybol SK

Erkek voleybol takımı 2019-2020 sezonunda Efeler Ligi'nde mücadele etmektedir.

Arhavi Akademi Spor Kulübü[değiştir | kaynağı değiştir]

Arhavi Akademi Spor Kulübü 2009 yılında kurulmuştur. Karate şubesi vardır.

Arhavi Tenis Kulübü[değiştir | kaynağı değiştir]

2009'da kuruldu. Tenis şubesi vardır.

Ulaşım[değiştir | kaynağı değiştir]

Kente en yakın havaalanı 38 km uzaklıkta bulunan Batum Havalimanı'dır. Gürcistan'la yapılan anlaşma gereği pasaport olmadan havaalanı kullanılabilmektedir.[49] Buradan İstanbul ve Ankara'ya uçuşlar vardır. Rize-Artvin Havalimanı 47 km, Trabzon Havalimanı 150 km uzaklıktadır.

Arhavi'nin ana karayolu bağlantısı Karadeniz sahil yoludur. Hopa'ya 11 km, Fındıklı'ya 15 km, Artvin’e 86 km ve Rize'ye 100 km uzaklıktadır.[50]

Şehir içi dolmuş hattı 19 Ağustos 2012'de başladı. 5 minibüs ile çalışan şehir içi dolmuş hattı; tünel mevkii, Doğukent, sağlık ocağı, şehir merkezi, terminal noktası, devlet hastanesi, sanayi sitesi, YİBO, Ofçay, Hat-Pek beton ve üniversite yerleşkesi güzergâhında faaliyet göstermektedir.[51]

Arhavi'ye önemli kentlerden karayolu mesafeleri
Şehir İstanbul Ankara İzmir Adana Bursa Antalya Konya Samsun Mersin Gaziantep Kayseri Diyarbakır Balıkesir Van
Uzaklık (km) 1228 900 1498 1067 1235 1458 1054 486 1080 957 747 620 1397 650
Karayolları Genel Müdürlüğü23 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.[52]

İklim[değiştir | kaynağı değiştir]

Arhavi'de Ilıman dönencealtı iklimi (Köppen: Cfa) görülmektedir.


 Arhavi iklimi 
Aylar Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Yıl
Ortalama sıcaklık (°C) 7,2 7,5 8,7 12,2 15,8 19,5 21,9 22,2 19,8 16 12,5 9,2 14,4
Ortalama yağış (mm) 204 149 128 96 82 147 130 171 213 261 231 241 171
Kaynak: Climate-Data.org[53]


Yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaymakamlık[değiştir | kaynağı değiştir]

Sıra Kaymakam Başladığı Tarih Ayrıldığı Tarih
1 Cemil Aytimur 26 Temmuz 1954 13 Temmuz 1955
2 İbrahim Etem Kılıçoğlu 13 Aralık 1956 24 Nisan 1957
3 Mustafa Bayata 15 Temmuz 1957 3 Mart 1959
4 Kamil Ceylan 21 Mart 1959 4 Ocak 1960
5 Tahsin Soylu 28 Mart 1962 29 Temmuz 1963
6 Nevzat Büyüköztürk 29 Temmuz 1963 1 Ağustos 1964
7 Cemil Alkent 18 Ağustos 1964 19 Ağustos 1965
8 Muzaffer Yüzgeç* 17 Eylül 1965 26 Ocak 1966
9 Osman Başyurt 24 Şubat 1969 27 Temmuz 1972
10 Erol Ertuğrul 7 Kasım 1972 25 Ağustos 1976
11 Mustafa Akdoğan 8 Şubat 1978 23 Ağustos 1979
12 Mustafa Uysal 27 Şubat 1980 31 Mart 1980
13 Turgut Çelenkoğlu 16 Temmuz 1984 16 Ağustos 1988
14 Ali Şanlıer 29 Ağustos 1988 3 Eylül 1990
15 Mustafa Esen 8 Eylül 1990 4 Eylül 1991
16 Sabri Başköy* 29 Temmuz 1991 10 Eylül 1991
17 Selahattin Başar 10 Eylül 1991 24 Ağustos 1994
18 Mehmet Başköy 5 Eylül 1994 1 Eylül 1997
19 Harun Kaya 18 Eylül 1997 6 Mart 1999
20 Arif Yıldırım* 20 Temmuz 1999 7 Şubat 2000
21 Veysel Tiryaki 8 Şubat 2000 23 Temmuz 2000
22 Harun Kaya 24 Temmuz 2000 26 Ekim 2001
23 Akın Varıcıer 26 Ekim 2001 26 Ekim 2005
24 Ali Akça 26 Ekim 2005 27 Ağustos 2008
25 Bülent Bayraktar 12 Eylül 2008 17 Ağustos 2013
26 Muhammet Önder 02 Ağustos 2013 15 Temmuz 2015
27 Şeref Aydın 03 Ağustos 2015 15 Eylül 2017
28 Hasan Ongu 16 Eylül 2017 30 Ağustos 2019
29 Fatih Dülgeroğlu 9 Eylül 2019 8 Eylül 2020
30 Kamil Güzel 18 Eylül 2020 24 Kasım 2020
31 Mehmet Şerif Olçaş 1 Aralık 2020 26 Ağustos 2022
32 Burak Çimşir 26 Ağustos 2022 Devam Ediyor

*Vekil Kaymakam

Belediye Başkanlığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Seçildikleri yıllara göre belediye başkanları ve siyasi partileri:

İdari Yapı[değiştir | kaynağı değiştir]

Arhavi Hükümet Konağı

Arhavi ilçesi merkez ve Ortacalar olmak üzere 2 bucağa ayrılır. Merkez bucakta 1 şehir ve 21 köy, Ortacalar bucağında ise 9 köy bulunur. Arhavi şehrinde 7 mahalle bulunur.[54]

Kardeş kentler[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "İl ve ilçe yüz ölçümleri" (PDF). Harita Genel Müdürlüğü. 12 Mayıs 2016. Erişim tarihi: 12 Kasım 2016. 
  2. ^ "Arhavi İlçesi Belediyeleri Coğrafi Bilgileri". 9 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2014. 
  3. ^ Arrianus, Periplus Ponti Euxini 27 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Periplus Ponti Euxini
  4. ^ Zehiroğlu, A.M. MÖ 8. yüzyıl Urartu belgelerinde "Kolha" 1 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Skani Nena, Sayı:1, İstanbul 2009
  5. ^ Zehiroğlu, A.M. "Trabzon İmparatorluğu" 3.cilt s.161-162 ISBN 978-6058103207
  6. ^ a b Ali Taşpınar (2004). "Rize Tarihi". Gençlik Kitabevi. 
  7. ^ "Trabzon livası Mufassal Timar Defteri". 1486. 828. 
  8. ^ Özhan Öztürk (20 Aralık 2017). "Arhavi, Artvin". ozhanozturk.com. 2 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2021. 
  9. ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri - Türkiye Gürcistanı'nda Üç Ay, 2019, s. 135-140-141, ISBN 9789755537207.
  10. ^ Akyüz, Latife (2017). Ethnicity, Gender and the Border Economy: Living in the Turkey-Georgia Borderlands. Taylor & Francis. s. 11. ISBN 9781317140771. 6 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2021. 
  11. ^ "1316 Maarif Salnamesi". 1898. ss. 1106-1111. 
  12. ^ "1321 Maarif Salnamesi". 1903. ss. 600-604. 
  13. ^ Nişanyan, Sevan. Hayali Coğrafyalar (PDF). TESEV. s. 33. 10 Eylül 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2016. 
  14. ^ a b Devlet Arşivleri, Arhavi.
  15. ^ "Kenan Aydın, "Arhavi Kazasında İskân ve Nüfus (1583-1681/1682)" - Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2021 Bahar (34), s. 207". 17 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2021. 
  16. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 368-369, ISBN 9789157871117.
  17. ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937, s. 195" (PDF). 16 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Ağustos 2021. 
  18. ^ "1950 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1954, s. 137" (PDF). 18 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Mart 2022. 
  19. ^ 1955 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1961, s. 143.
  20. ^ "Arhavi Tarihi". 3 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2010. 
  21. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2022. 
  22. ^ "Arhavi İklimi". 28 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  23. ^  . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  24. ^  . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  25. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  26. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  27. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  28. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  29. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  30. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  31. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  32. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  33. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  34. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  35. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  36. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  37. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  38. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  39. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  40. ^ a b c d e f
    • "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016. 
    • "Arhavi Nüfusu - Artvin". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021. 
    • "Artvin Arhavi Nüfusu". nufusune.com. 
  41. ^ 01 Şubat 2019 TUİK verileri
  42. ^ "Arhavi Okuma-Yazma Durumu". 4 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2010. 
  43. ^ "Arhavi Merkez Camii". Arhavi Müftülüğü. 5 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2016. 
  44. ^ "Arhavi Ulukent Köyü Camii". Arhavi Müftülüğü. 5 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2016. 
  45. ^ "Arhavi Dikyamaç Köyü Camii". Arhavi Müftülüğü. 5 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2016. 
  46. ^ "Arhavi İlçe Millî Eğitim Müdürlüğü". Arhavi İlçe Millî Eğitim Müdürlüğü. 13 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2012. 
  47. ^ Türkiye Bankalar Birliği verileri
  48. ^ "Arhavi Devlet Hastanesinin temeli atıldı". Artvin Valiliği. 3 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2012. 
  49. ^ "Batum Havalimanı'nın Hopa Terminali açıldı". 9 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2012. 
  50. ^ "Arhavi'ye Ulaşım". 18 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2010. 
  51. ^ "Arhavi Belediyesi şehir içi dolmuş hattı hizmete girdi". Arhavi Belediyesi. 8 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2012. 
  52. ^ "Arhavi'ye önemli kentlerden karayolu mesafeleri". Karayolları Genel Müdürlüğü. 23 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2008. 
  53. ^ "Climate: Arhavi". Climate-Data.org. 9 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2018. 
  54. ^ Arhavi Belediyesi 1 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Arhavi'deki Mahalleler, Muhtarları ve Telefon Numaraları
  55. ^ "Arhavi Belediyesine komşu ülkeden ziyaret". Arhavi Belediyesi. 6 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2012. 

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Arhavi&oldid=32416616" sayfasından alınmıştır