Çemişgezek

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Çemişgezek
İlçe
Türkiye'de yeri
Türkiye'de yeri
Harita
İlçe sınırları haritası
ÜlkeTürkiye
İlTunceli
Coğrafi bölgeDoğu Anadolu Bölgesi
İdare
 • KaymakamOrçun Cüneyt Zor
 • Belediye başkanıİbrahim Enes Somyürek (AK Parti)
Yüzölçümü
 • Toplam877 km²
Rakım1000 m
Nüfus
 (2018)
 • Toplam8,347
 • Kır
4,565
 • Şehir
3.037
Zaman dilimiUTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu62600
İl alan kodu0428
İl plaka kodu62

Çemişgezek, Tunceli ilinin bir ilçesidir.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

İlçenin adı Ermeni kökenli general ve sonrasında Bizans İmparatoru olan I. İoannis Çimiskes'den geldiği görüşü bulunmaktadır.[2] İmparatorun Tzimiskes (Çimiskes) lakabının Ermenice "Kırmızı çizme" anlamına gelen Chmushkik kelimesinden ya da Ermenice "Kısa boylu" anlamına gelen bir kelimeden türediği yönünde görüşler bulunmaktadır. Ermenice olarak (Չմշկածագ) Čmškacag olan ilçenin Osmanlıca'daki kullanımı ise (چمشکزک) idi. Edessalı Mateos, Çimiskes'i Sophene bölgesinden olduğunu belirtmektedir.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilinen ve MÖ 4000 yıllarından başlatılan tarihi ile Çemişgezek’in sürekli olarak önemli bir yerleşim ve konaklama yeri olduğu düşünülmektedir. Hitit, Urartu, Roma, Bizans egemenliği görülen bölge 7. yüzyılda Arapların denetimine geçmiş, ancak 10. yüzyılda yeniden Bizans hakimiyeti başlamıştır. 1071'de yaşanan Malazgirt Meydan Muharebesi sonra Bizans otoritesinin kaybolmasıyla bir süre Philaretos Brakhamzos adlı Ermeni beyinin hakimiyetinde olan Çemişgezek, onun 5-6 yıl sonra ölümüyle I. Melikşah tarafından Harput ve çevresi ikta olarak verilen Çubuk Bey tarafından ele geçirilmiştir. Çubukoğulları Beyliğinin 1113'te ortadan kalkmasıyla Çemişgezek Artuklulardan Belek Gazi tarafından ele geçirilmiştir. Artuklu-Mengüçekler arasındaki mücadelede kısa süreli el değiştirse de sonuçta yerleşim Artuklular'ın hakimiyetinde kalmıştır. Anadolu Selçuklu Devleti 1224 yılında Harput'u alarak beyliğe son verince Çemişgezek'te Selçukluların hakimiyetine girmiştir. Ancak kısa süre sonra Anadolu Selçuklularının otoritesinin zayıflamasından istifade eden Saltuklular'dan Nasreddin Muhammed'in oğlu Melikşah Çemişgezek'e hakim olmuş ve onun soyundan gelenler ileride Melkişiler olarak da adlandırılan Çemişgezek Beyliğini yönetmişlerdir. 13. yüzyılın ikinci yarısından 14. yüzyılın başına kadar Çemişgezek'inde içinde olduğu geniş coğrafyada hüküm süren İlhanlılar'ın dağılmasıyla Çemişgezek bölgesi Karakoyunlu-Akkoyunlu mücadelesi içerisinde kalmıştır. Çemişgezek Beyi Şeyh Hasan Karakoyunlular'ı desteklemiş ancak Kara Yusuf'un ölümünden sonra şehir Kara Yülük Osman Bey tarafından ele geçirilerek Akkoyunlular'a bağlanmıştır. Şeyh Hasan, Çemişgezek'i geri alması için Kara İskender tarafında yer alsa da Kara İskender'in ele geçirdiği Çemişgezek'i ona vermemesi üzerinde Akkoyunlulara destek vermeye başladı. Uzun Hasan döneminde Akkoyunlular'a bağlı olan Çemişgezek beylerinin egemenliğinde görülen yerleşim uzun süre bu konumunu sürdürmüştür. Hacı Rüstem Bey döneminde şehir çatışmasız olarak Şah İsmail'in beylerinden Nur Ali Halife tarafından ele geçirilmiştir. 1514 yılında gerçekleşen Çaldıran Muharebesi'nin akabinde, Safevîler'in yanında yer alan Çemişgezek beyi Hacı Rüstem Bey'in Yavuz Sultan Selim tarafından idam ettirilmesinden sonra oğlu Pir Hüseyin Bey beyliğin başına geçirilmiştir. Çaldıran Muharebesi sonrasında Çemişgezek bir süre daha Nur Ali Halife'nin idaresinde kalmış, 1515 yılı Haziran ayıda Pir Hüseyin Bey'in Nur Ali'yi yenilgiye uğratmasıyla da şehir onun denetimine geçmiştir.[3]

Osmanlı dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Çemişgezek Osmanlı idaresine geçtiğinde 1518 yılında yapılan tahrire göre Diyarbekir Eyaletinin sancaklarından biri olarak görülmektedir. Pir Hüseyin Bey'de kayd-ı hayat şartı (ölümüne kadar) ile bu sancağın sancakbeyi olarak şehirde yönetim sürmüştür. Çemişgezek beyliği Kanuni Sultan Süleyman zamanına kadar mevcudiyetini sürdürürken, Pir Hüseyin'in 1534 yılı gibi ölmesiyle Çemişgezek sancağı merkezden atananlarca yönetilen klasik bir sancak olarak varlığını sürdürmüştür.[4] 16. yüzyıl Osmanlı kayıtlarına göre bu yüzyılda şehirdeki Ermeni ve Rumlardan oluşan Gayrimüslim nüfusu, Müslüman nüfusundan fazla görülmektedir. Hane bazlı tahminlere göre 1518 yılında Çemişgezek'te 1.480'i Gayrimüslim ve 355'i Müslüman olmak üzere toplam 1835 kişi yaşamaktaydı. 1566 yılında ise tahmini olarak; 2.333'ü Gayrimüslim ve 1.652'si Müslüman olmak üzere şehirde toplam 3.985 kişi yaşamaktaydı.

1568 yılında yapılan yeni bir düzenleme ile Çemişgezek sancağı Diyâr-ı Bekr Beylerbeyliğinden alınarak Erzurum Beylerbeyliğine bağlanır. Bu tarihlerde sancak merkezi Çemişgezek’e 9 nahiyenin bağlı olduğu anlaşılmaktadır ki bunlar şöyledir:

  • Nefs-i Şehir
  • Nahiye-i Şehir
  • Nahiye-i Şeyh Osmanlı
  • Nahiye-i Sidaros
  • Nahiye-i Ovacık
  • Nahiye-i Lernik
  • Nahiye-i Sisne
  • Nahiye-i Çatalkale
  • Nahiye-i Keban

Ancak Çemişgezek’in Erzurum Beylerbeyliğine bağlılığı fazla sürmez ve 1609 yılında tekrar Diyâr-ı Bekr Beylerbeyliğine bağlanır. Çemişgezek bu şekilde uzun yıllar Diyâr-ı Bekr Eyaletine bağlı bir sancak olarak idare edildikten sonra 1858 yılında kazaya dönüştürülerek Harput’a bağlanır.

Şehirdeki Gayrimüslim nüfus fazla olmakla birlikte, vergiden muaf olanlarla birlikte Müslüman nüfusun bir miktar daha fazla olabileceği düşünülmektedir. Bu yüzyılda yerleşim 11 mahalleden müteşekkil olup bazı isimler değişmekle birlikte mahalle sayısı uzun yıllar aynı kalmıştır. İlerleyen yıllarda şehirdeki Gayrimüslüm nüfusta azalma görülmektedir ki 1627 yılına ait bir kayıta yerleşimden Harput'a giderek yerleşen Gayrimüslimler olduğu belirtilmektedir.[5] 1835 yılı nüfus sayımında Gayrimüslümlerin yaşadığı 7 mahalle, Müslümanların yaşadığı 5 mahalle olmak üzere toplam 12 mahalle görülmektedir. Bu sayıma göre şehirde; 309 hane ve 902 erkek Müslüman,[6] 201 hane ve 656 erkek Gayrimüslim[7] olmak üzere 510 hane bulunurken, tahmini olarak kadın ve erkek toplam 3.106 kişi yaşamaktaydı.

19. yüzyılda şehirde mal ve hizmet üretimi yapan çeşitli işyerleri bulunmakta olup bunlar içerisinde şehirdeki dut bahçelerinin varlığı sayesinde ipekçilik, küçükbaş hayvancılık nedeniyle yün üretimi ve bunlara bağlı olarak da boyahane yer almaktaydı. Şehirde 16. yüzyılda 1 cami ve 3 mescid bulunurken Müslüman nüfusun artışına bağlı olarak ilerleyen yıllardaki kayıtlarda 26 cami ve mescidin olduğu görülmektedir. 19. yüzyılın ikinci yarısında ise şehirde Gayrimüslimlere hizmet veren 4 adet kilise bulunmaktaydı.[5]

1880 tarihine gelindiğinde ise Çemişgezek’in Keban’a bağlı bir nahiye olduğunu görmekteyiz. 1881 tarihinde ise Dersim vilayeti teşkil edilir. Çemişgezek'te kaza haline getirilerek vilayet merkezi olan Hozat’a bağlanır. 1887 (H.1304) yılında Dersim vilayeti lağvedilerek sancak haline gelmiş ise de Çemişgezek yine Dersim'e bağlı kalmıştır.

Cumhuriyet dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

1925 yılında Dersim Sancağı da kaldırılınca Çemişgezek de diğer kazalar gibi Elazığ’a bağlanmıştır. 25 Aralık 1935 tarih ve 2885 sayılı kanun ile Erzincan vilayetinin Pülümür, Elazığ vilayetinin Hozat, Nazımiye, Mazgirt, Ovacık, Pertek ve Çemişgezek ilçelerinin bağlandığı Tunceli vilayeti teşkil edildi. Ancak Tunceli vilayeti özel kanuna göre 1 Ocak 1947 tarihine kadar geçici merkezinin bulunduğu Elazığ’dan idare edilmiş, 30 Aralık 1946 tarih ve 4993 sayılı kararla il merkezi Kalan kasabasına nakledilmiştir.

Çemişgezek o tarihten bugüne kadar Tunceli vilayetinden idare edilmektedir. İlçenin Belediye teşkilatı 1881’de kurulmuştur. Keban Barajı’nın su tutmasından önce toplam 51 köy muhtarlığı varken, bu köylerden 14’ü tamamen 12’si ise kısmen su altında kalmıştır. Zamanla göçlerin de tesiri ile bir kısım köyler de tüzel kişiliğini kaybetmiştir. 2020 yılı itibarıyla Çemişgezek ilçe merkezi 7 mahalleden oluşurken, merkeze bağlı da 34 köy bulunmaktadır.

Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

Yıl Toplam Şehir Kır
Çemişkezek ilçesi (Elâzığ)
1927[8] 13.680 1.936 11.744
1935[9] 15.452 1.863 13.589
Çemişgezek ilçesi (Tunceli)
1940[10] 15.513 2.136 13.377
1945[11] 13.172 1.640 11.532
1950[12] 13.371 1.852 11.519
1955[13] 14.319 2.011 12.308
1960[14] 15.508 2.200 13.308
1965[15] 16.188 2.235 13.953
1970[16] 15.484 2.305 13.179
1975[17] 14.443 3.048 11.395
1980[18] 14.423 3.445 10.978
1985[19] 13.746 3.213 10.533
1990[20] 12.559 3.397 9.162
2000[21] 9.773 3.685 6.088
2007[22] 8.210 3.327 4.883
2008[23] 8.572 3.275 5.297
2009[24] 7.929 2.819 5.110
2010[25] 7.700 2.687 5.013
2011[26] 7.566 2.615 4.951
2012[27] 7.860 2.973 4.887
2013[28] 8.270 3.130 5.140
2014[29] 8.149 3.220 4.929
2015[30] 7.709 2.929 4.780
2016[30] 7.480 2.871 4.609
2017[30] 7.513 2.975 4.538
2018[30] 8.347 3.506 4.841
2019[30] 7.877 3.238 4.639
2020[30] 7.602 3.037 4.565

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bölgenin önemli geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. En önemli tarım ürünü duttur. Her ne kadar sanayi olarak gelişmese de bölgede dut pekmezi meşhurdur. Ayrıca süt ve süt ürünleri sanayisi olmamak kaydıyla gelişmiştir.

Kültür ve sanat[değiştir | kaynağı değiştir]

Folklor bölgenin önemli kültür etkinliklerindendir. Ayrıca saz ve üflemeli çalgılar bölge insanı tarafından benimsenip uygulanmıştır. Aynı zamanda Elazığ Ağır Halayı da Çemişgezek'te önemli bir yer tutar.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2012. 
  2. ^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2020. 
  3. ^ Ünal, Mehmet Ali (1992). "XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı İdari Yapısı". Osmanlı Araştırmaları XII. sosyalarastirmalar.com. ss. 368-373. 4 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2020. 
  4. ^ Ünal, Mehmet Ali (1991). "XVI. Yüzyılda Mazgird, Pertek Ve Sağman Sancakbeyîleri Pir Hüseyin Bey Oğulları" (PDF). Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 2. sosyalarastirmalar.com. ss. 246,247. 4 Eylül 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2020. 
  5. ^ a b Uzun, Celalettin (2017). "Osmanlı Döneminde Çemişgezek Şehri". Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 28 (1). sosyalarastirmalar.com. ss. 261-279. 24 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2020. 
  6. ^ Dıvrak, Uysal (2015). "XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Çemişgezek ve Köylerinin Müslüman Nüfusu" (PDF). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 8 (41). sosyalarastirmalar.com. ss. 373,374. 10 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2020. 
  7. ^ Dıvrak, Uysal (2018). "XIX. Yüzyılda Çemişgezek Merkez Ve Köylerinin Gayrimüslim Nüfusu". Munzur Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 7 (13). DergiPark. ss. 111,112. 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2020. 
  8. ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021. 
  9. ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  10. ^  . "Vilâyetler, kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus ve Yüzey ölçü" (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016. 
  11. ^  . "1945 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  12. ^  . "Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  13. ^  . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  14. ^  . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  15. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  16. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  17. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  18. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  19. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  20. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  21. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  22. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  23. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  24. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  25. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  26. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  27. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  28. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  29. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  30. ^ a b c d e f
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Çemişgezek&oldid=32391954" sayfasından alınmıştır